Eczacılık Eğitimi: Mevcut Durum ve Yeni Arayışlar

Doç. Dr. Barkın Berk

İnsanlar, hastalandıklarında kendilerini tedavi edenlere karşı her zaman minnet ve saygı duymuşlardır. Bilimin daha isminin konulmadığı çağlarda büyü/ritüelik seramoniler ile karışık bitki dekoksiyon ve ekstreleri, doğal minareller, taşlar,  hayvansal ekstreler veya salgılar, bazı zamanlarda insan organları tedavi amaçlı kullanılmıştır. İnsanlar bu yeti ve bilgilere sahip olanları, yüce, ulu güce sahip, tanrısal veya tanrıların elçileri addetmişlerdir. Bu bağlamda eczacılığın ve paralelinde tıp tarihinin başlangıcı bilinmemektedir.

Simya (Alchemy, Al-kimiya), dini ritüeller, keşifler, savaşlar ile başlayan eczacılığın hikâyesi bilgi teknolojileri ve biyoinformatik çağında tüm hızıyla devam etmektedir. Bu süreç içerisinde hiçbir bilim, mesleki uygulamaları veya eğitim, teknolojik değişim ve gelişimin yanı sıra, toplumsal sosyolojik ve psikolojik değişim, politika, ekonomi, ticaret veya hukuksal değişimden eczacılık mesleğinde olduğu kadar etkilenmemiştir.

Eczacı, temel hayat gayelerini yerine getirmeye çalışırken bir yandan toplumun ve değişen dünyanın kendisinden talep ettiği vazifeleri ve servis hizmetini verirken, diğer yandan mesleğine konan kurallar doğrultusunda güncel bilgilere uyum sağlamak zorunda kalmıştır.

Eczacılık meslek eğitmenleri ise sürekli mesleği besleyen diğer disiplinleri öğrenmek, takip etmek, araştırmak ve mesleğe adapte etmeye çalışırken, diğer taraftan mesleği reel dünyada icra edecek veya bilimi sürdürecek meslektaşlarının talep ettiği/ihtiyaç duyduğu şekilde değiştirip yenileyerek onlara aktarmaya çalışmıştır.

Ülkemizdeki eczacılık eğitiminin eğrisini veya doğrusunu, bugünü veya geleceğini tartışmadan önce, eczacılık “sanatının” tanımı ve durum fotoğraflarının tarihi gelişim ile beraber tam ve eksiksiz ortaya konması ve bunlardan gerekli derslerin çıkarılması gerektiği açıktır.

Türkiye’de eczacılık eğitiminin güncel durumu

Eczacılık mesleğinin tarifi ilk olarak, 18 Aralık 1953 tarih ve 6197 Sayılı Kanunda yapılmıştır. Bu kanunun bazı maddeleri, 17 Mayıs 2012 tarih ve 6308 Sayılı Kanunla değiştirilmiştir. Yeni kanuna eklenen en önemli maddelerden birisi, oldukça geniş bir eczacılık tanımıdır.

“Eczacılık; hastalıkların teşhis ve tedavisi ile hastalıklardan korunmada kullanılan tabii ve sentetik kaynaklı ilaç hammaddelerinden değişik farmasötik tipte ilaçların hazırlanması ve hastaya sunulması; ilacın analizlerinin yapılması, farmakolojik etkisinin devamlılığı, emniyeti, etkinliği ve maliyeti bakımından gözetimi; ilaçla ilgili standardizasyon ve kalite güvenliğinin sağlanması ve ilaç kullanımına bağlı sorunlar hakkında hastaların bilgilendirilmesi ve çıkan sorunların bildiriminin yapılmasına ilişkin faaliyetleri yürüten sağlık hizmetidir.”

Bu tanım, bir bakıma eczacının görevleri yanında, eczacılık eğitiminin kapsamında nelerin olması gerektiği ile ilgili ana hatları belirtmektedir. Ulusal yeterlikler çerçevesinde, eczacılık eğitiminin program çıktılarında ilgili konuların yer almasının gereği açıktır.

Günümüzde, 25 tanesi ülkemiz ve 3 tanesi KKTC sınırları içerisinde kuruluşu gerçekleştirilmiş veya gerçekleştirilme aşamasında olan toplam 28 eczacılık fakültesi bulunmaktadır. İlk eczacılık okulu olarak 1839 yılında açılan ve bugünkü İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’ni oluşturan okuldan sonra 1961-1968 yılları arasında açılan 6 eczacılık okulu ile birlikte fakülte sayısı 1998 yılına kadar 7 adet olarak kalmıştır. O yıldan günümüze kadar açılan eczacılık fakültesi sayısı, 2013 yılında 4 yeni fakültenin daha açılması ile birlikte 28’e ulaşmıştır. Öğrenci alan fakülte sayısı 20 olmuş, bu fakültelere 2012-2013 eğitim yılı başında toplam 1676 yeni öğrenci yerleştirilmiştir (Tablo 1). Eczacılık lisans eğitimi süresi 5 yıldır. Eczacılık dallarına ait yüksek lisans öğretim süresi ortalama 2 yıl, doktora çalışmaları ortalama 4 yıl sürmektedir.

Tablo 1: 2012 YGS sonuçlarına göre öğrenci alan eczacılık fakülteleri, bulundukları iller, kontenjan, yerleşen aday sayısı, minimum ve maksimum puanları

	Üniversite	İl	Kontenjan	Yerleşen Aday	Minimum Puan	Maksimum Puan
1	Ağrı İbrahim Çeçen	Ağrı	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
2	Anadolu	Eskişehir	129	129	446,17843	488,41233
3	Ankara	Ankara	159	159	450,44912	493,37272
4	Atatürk	Erzurum	67	67	443,32288	478,1111
5	Bezm-i Alem	İstanbul	60	60	379,49972	493,62544
6	Bülent Ecevit	Zonguldak	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
7	Cumhuriyet	Sivas	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
8	Çukurova	Adana	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
9	Dicle	Diyarbakır	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
10	Doğu Akdeniz	Kıbrıs	10	10	418,39307	449,27153
11	Ege	İzmir	118	118	445,41846	485,80293
12	Erciyes	Kayseri	62	62	447,1277	485,77789
13	Erzincan	Erzincan	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
14	Gazi	Ankara	118	118	451,37705	509,32484
15	Hacettepe	Ankara	103	103	458,06969	499,81725
16	İnönü	Malatya	62	62	443,184	486,00913
17	İstanbul	İstanbul	175	175	452,78327	503,79882
18	Karadeniz Teknik	Trabzon	62	62	444,28722	479,71279
19	Kemerburgaz	İstanbul	60	60	360,01107	461,6417
20	Marmara	İstanbul	139	139	467,98337	489,07959
21	Medipol	İstanbul	60	60	428,09328	502,1508
22	Mersin	Mersin	62	62	455,54736	485,2241
23	Trakya	Edirne	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır
24	Uluslararası Kıbrıs	Kıbrıs	10	10	377,62821	432,26254
25	Yakındoğu	Kıbrıs	100	100	306,58891	385,34254
26	Yeditepe	İstanbul	70	70	383,96774	477,36502
27	Yeni Yüzyıl	İstanbul	50	50	360,48392	465,24168
28	Yüzüncü Yıl	Van	2011-2012 döneminde yerleştirme yapılmamıştır

2011-2012 öğretim yılında 16 eczacılık fakültesindeki öğrenci ve öğretim elemanları sayıları incelendiğinde Tablo 2 elde edilmektedir.

Tablo 2: 2011-2012 öğretim yılında eczacılık fakültelerine kayıt olan/okuyan/mezun olan öğrenci ve öğretim üye/yardımcılarının cinsiyetleri ile sayıları

	Yeni Kayıt	Okuyan	Mezun	Toplam	Prof.	Doç.	Y.Doç.	Öğr.Gör./Uzm./Araş. Gör.
Toplam	1483	7069	988	806	247	84	157	318
Kadın	929	4051	505	603	166	69	115	253
Erkek	554	3018	483	203	81	15	42	65

Rakamlar karşılaştırıldığında sadece 2012 yılında eczacılık fakültelerine kaydolan öğrenci sayısının 190 kişi artmış olduğu görülmektedir.

Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün hazırlamış olduğu “2023 Yılı Sağlık İşgücü Hedefleri ve Sağlık Hizmetleri Hakkında Rapor”un eczacılıkla ilgili bölümünde mevcut iş gücü rakamları verilmiş ve 2023 yılı için öngörülen durum belirlenmiştir. Buna göre 2011-2012 öğretim yılında Türkiye’deki 16 eczacılık fakültesine toplam 1483 yeni kayıt yapılmıştır. Bu yıl mezun olanlarla birlikte mevcut eczacı sayısı, yaklaşık 27 bin olacaktır. Bu yıldan itibaren yeni kayıt yaptıran öğrenci sayısının yaklaşık aynı kalması durumunda 2023 yılı sonunda eczacı sayısının yaklaşık 37 bin olacağı hesaplanmaktadır. Yeni düzenlemeyle, her 3 bin 500 kişiye bir eczane düşmesi ve bazı eczanelerin yardımcı eczacı çalıştırması durumunda, serbest eczanelerde çalışan eczacı sayısının 30 bin civarında olması beklenmektedir. Hastanelerde klinik eczacılık uygulamalarının yaygınlaşmasıyla bu sektördeki eczacı sayısının da 7 bin civarında olması gerektiği öngörülmektedir. Böylece öğrenci kontenjanlarının aynı kalması durumunda, 2023 hedeflerinde mezun eczacı sayısı ile çalışan eczacı sayısı rakamlarının eşit olacağı hesaplanmaktadır.

2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerindeki öğretim üye ve yardımcılarının yıllara göre sayılarındaki değişim  (Tablo 3) incelendiğinde, 11 yıl içerisinde toplam öğretim üyesi sayısındaki artış 145 kişi iken özellikle araştırma görevlisi sayısında düşüş gözlenmektedir. 2001 yılında öğretim elemanı başına düşen öğrenci sayısı 11,8 iken günümüzde 14’lere çıkmaktadır. Kaldı ki bu istatistik homojen dağılımı göstermemektedir. Fakültelerde öğretim veren öğretim üyeleri ve yardımcıları eski ve köklü kurumlarda lokalize halde bulunmaktadır. Eğitim, yeni açılan fakültelerden görevlendirme yolu ile yürütülmektedir. Yeni kurulan fakültelerde öğretim üyesi/yardımcısı başına düşen öğrenci sayıları, bahsi geçen sayının onlu katlarına ulaşmaktadır.

Tablo 3: 2001-2012 öğretim yılları arasında eczacılık fakültesi öğretim üye/yardımcıları sayıları

Yıllar	Toplam	Öğretim Üyesi Toplam	Prof.	Doç.	Yrd.Doç.	Öğr. Yard. Toplam	Öğretim Grv.	Uzman	Araş. Gör
2001-2002	736	352	180	68	104	384	16	19	349
2002-2003	753	354	184	64	106	399	18	23	358
2003-2004	735	356	193	63	100	379	20	22	337
2004-2005	732	363	201	63	99	369	22	19	328
2005-2006	733	366	195	68	103	367	20	19	328
2006-2007	721	393	204	83	106	328	22	19	287
2007-2008	780	424	207	88	129	356	17	24	315
2008-2009	743	428	202	103	123	315	17	26	272
2009-2010	734	448	217	102	129	286	20	21	245
2010-2011	751	456	225	96	135	295	17	25	253
2011-2012	816	497	249	84	164	319	15	26	278

Eczacılık öğretiminde de diğer bilimlerde olduğu gibi öğretim üyeliğine giden yol lisansüstü programlar ile başlamaktadır. 2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerinin yüksek lisans programları 1515, doktora programları 417 mezun vermiştir. (Tablo 4)

Tablo 4: 2001-2012 Öğretim yılları arasında eczacılık fakülteleri yüksek lisans ve doktora programlarına kayıt olan /okumakta olan/ mezun öğrenci sayıları

Yıllar	Yeni Kayıt			Halen Okumakta Olan			Mezun
	Toplam	Yüksek Lisans	Doktora	Toplam	Yüksek Lisans	Doktora	Toplam	Yüksek Lisans	Doktora
2001-2002	239	187	52	613	400	213	101	72	29
2002-2003	246	190	56	722	469	253	119	85	34
2003-2004	249	176	73	782	494	288	128	97	31
2004-2005	280	204	76	833	540	293	141	108	33
2005-2006	308	232	76	892	574	318	158	129	29
2006-2007	253	198	54	912	602	310	148	110	38
2007-2008	342	276	66	971	656	315	193	152	41
2008-2009	363	293	70	997	632	365	212	167	45
2009-2010	391	306	85	1136	800	336	211	160	51
2010-2011	308	229	79	1005	676	329	284	242	42
2011-2012	462	302	160	1199	765	434	237	193	44

Eczacılıkta, lisansüstü öğretimi, temel bilimler ve meslek bilimleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel yönelim olarak meslek bilimleri eczacılık mezunları tarafından tercih edilirken, temel bilimler ilgili lisans mezunları tarafından da tercih edilmektedir. Eczacılık lisansından farklı bir lisans sahibi, meslek bilimlerinde lisansüstü eğitim almak isterse lisansüstü eğitim konusuna koordineli meslek lisans dersleri kendisine lisansüstü eğitim sürecinde verilmektedir.  (Tablo 5)

Tablo 5: 2001-2012 öğretim yılları arasında eczacılık fakülteleri yüksek lisans ve doktora programlarına kayıt olan /okumakta olan/ mezun öğrencilerin programlardaki genel dağılımları

	Yeni Kayıt			Okuyan			Mezun
	Toplam	Y. Lisans	Doktora	Toplam	Y. Lisans	Doktora	Toplam	Y. Lisans	Doktora
Programlar	462	302	160	1199	765	434	237	193	44
Eczacılık Temel Bilimleri	92	64	28	264	173	91	33	24	9
Farmakognozi	88	51	37	232	143	89	48	41	7
Farmakoloji	64	44	20	175	121	54	36	33	3
Farmasötik Kimya	70	52	18	172	118	54	52	44	8
Farmasötik Mikrobiyoloji	14	8	6	38	23	15	9	8	1
Farmasötik Toksikoloji	42	30	12	98	62	36	13	7	6
Farmasötik Teknoloji	69	35	34	174	97	77	39	32	7
Eczacılık İşletmeciliği	6	3	3	18	7	11	2		2
Farmasötik Biyoteknoloji	3	1	2	10	6	4	3	2	1
Eczacılık Meslek Bilimleri	14	14		14	14
Radyofarmasi				4	1	3	2	2

Genellikle eczacılık temel bilimlerine başvuran adayların yaklaşık yarısının kimya, biyoloji ağırlıklı olmak kaydıyla diğer lisans mezunlarından oluştuğu, meslek bilimlerinin ise tamamının eczacılık mezunlarından olduğu kabul edilirse, kaba bir hesapla 2012 yılında eczacılık fakültelerinden mezun olan 988 öğrencinin yaklaşık %27’sinin yüksek lisans programına devam etmeyi tercih ettiği görülmektedir. Bu durum geçmiş yıllar ile paralellik göstermektedir. Ancak eczacılık fakültelerinin tamamında lisansüstü eğitim bulunmamakta veya YÖK lisansüstü/doktora program açma kriterleri tutturulamamaktadır. Dolayısıyla yeni açılan fakülteler hem araştırma görevlisi bulmakta eskilerine göre zorlanmakta hem de kendi bünyelerinde öğretim üyesi yetiştirememektedirler. Yanı sıra eski fakülteler ise hem lisansüstü eğitimi verdikleri öğrencilere kadro yaratamamakta, hem de doktoralı mezunlarını hızla öğretim üyesi kategorisine yükseltememektedir. Doktoralı mezun ise ya alternatif olarak 5+6 yılını geçirdiği fakültede kalmakta inat etmekte veya serbest eczacılık veya endüstriye yönelmektedir. Bu durum, yüksek lisans mezuniyet düzeyinde veya doktora eğitim sürecinde akademik hayatı terk etmesine sebep olmaktadır. (Tablo 6-7)

Tablo 6: 2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerindeki yüksek lisans programlarını bitirip, daha sonra doktora programlarına kayıt yaptıran öğrenci sayıları ve programlara göre dağılımı

Programlar	Durum	2001-2002	2002-2003	2003-2004	2004-2005	2005-2006	2006-2007	2007-2008	2008-2009	2009-2010	2010-2011	2011-2012	Toplam	%Değişim
Eczacılık Temel Bilimleri	Y.L Mezun	24	16	23	23	28	20	29	31	39	25	24	282	59,22
	Kayıt Olan	9	8	8	18	9	16	20	12	25	14	28	167
Farmakognozi	Y.L Mezun	15	12	12	20	24	21	23	12	28	38	41	246	61,79
	Kayıt Olan	7	8	10	12	16	5	14	10	16	17	37	152
Farmakoloji	Y.L Mezun	10	14	11	9	18	11	29	17	22	38	33	212	58,02
	Kayıt Olan	16	11	11	10	8	5	5	18	10	9	20	123
Farmasötik Kimya	Y.L Mezun	16	9	7	17	18	12	25	31	22	65	44	266	42,48
	Kayıt Olan	12	7	5	9	17	7	10	10	5	13	18	113
Farmasötik Mikrobiyoloji	Y.L Mezun	2	1	5	6	2	5	10	8	8	13	8	68	41,18
	Kayıt Olan	1	2	1	5	3	0	2	3	1	4	6	28
Farmasötik Toksikoloji	Y.L Mezun	5	10	8	4	11	7	10	11	8	12	7	93	93,55
	Kayıt Olan	6	8	8	8	10	8	4	5	11	7	12	87
Farmasötik Teknoloji	Y.L Mezun	20	18	27	21	13	25	22	51	28	37	32	294	53,74
	Kayıt Olan	12	11	26	14	7	8	10	11	13	12	34	158
Eczacılık İşletmeciliği	Y.L Mezun	1	4	2	3	8	3	3	4	3	2	0	33	57,58
	Kayıt Olan	0	1	3	0	2	3	1	0	4	2	3	19
Farmasötik Biyoteknoloji	Y.L Mezun	1	0	2	3	4	0	1	2	2	2	2	19	36,84
	Kayıt Olan	1	0	1	0	1	0	0	1	0	1	2	7
Eczacılık Meslek Bilimleri	Y.L Mezun	0	0	0	2	1	3	0	0	0	0	0	6
	Kayıt Olan	0	0	3	0	3	2	0	0	0	0	0	8
Radyofarmasi	Y.L Mezun	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	2	2
	Kayıt Olan	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0

Eczacılık meslek bilimleri ve radyofarmasi programları göz önüne alınmadığında yüksek lisans programlarını bitiren öğrencilerin sadece %56’sı öğrenimlerine doktora seviyesinde devam etmektedir.

Aynı yıllar arasında ilgili bölümlerde kayıtlı olan öğrenci ve mezun olan öğrenci yüzde oranı Tablo 7 yardımıyla incelendiğinde doktora programını bitirme oranının ortalama % 49 olduğu gözlenmektedir.

Tablo 7: 2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerindeki doktora programlarına kayıt yaptıran ve mezun olan öğrenci sayılarının programlara göre dağılımı

Programlar	Durum	2001-2002	2002-2003	2003-2004	2004-2005	2005-2006	2006-2007	2007-2008	2008-2009	2009-2010	2010-2011	2011-2012	Toplam	% Değişim
Eczacılık Temel Bilimleri	Kayıt Olan	9	8	8	18	9	16	20	12	25	14	28	167	35,93
	Mezun	8	4	5	7	2	5	3	8	6	3	9	60
Farmakognozi	Kayıt Olan	7	8	10	12	16	5	14	10	16	17	37	152	44,08
	Mezun	2	8	6	8	6	3	6	4	10	7	7	67
Farmakoloji	Kayıt Olan	16	11	11	10	8	5	5	18	10	9	20	123	54,47
	Mezun	6	5	5	4	8	9	11	7	2	7	3	67
Farmasötik Kimya	Kayıt Olan	12	7	5	9	17	7	10	10	5	13	18	113	61,06
	Mezun	5	6	7	6	6	6	5	6	11	3	8	69
Farmasötik Mikrobiyoloji	Kayıt Olan	1	2	1	5	3	0	2	3	1	4	6	28	39,29
	Mezun	0	1	1	1	1	0	0	1	1	4	1	11
Farmasötik Toksikoloji	Kayıt Olan	6	8	8	8	10	8	4	5	11	7	12	87	48,28
	Mezun	1	3	1	3	1	7	0	5	8	7	6	42
Farmasötik Teknoloji	Kayıt Olan	12	11	26	14	7	8	10	11	13	12	34	158	52,53
	Mezun	4	4	6	2	4	8	13	13	11	11	7	83
Eczacılık İşletmeciliği	Kayıt Olan	0	1	3	0	2	3	1	0	4	2	3	19	26,32
	Mezun	0	1	0	0	0	0	0	1	1	0	2	5
Farmasötik Biyoteknoloji	Kayıt Olan	1	0	1	0	1	0	0	1	0	1	2	7	85,71
	Mezun	0	0	0	2	1	0	1	0	1	0	1	6
Eczacılık Meslek Bilimleri	Kayıt Olan	0	0	3	0	3	2	0	0	0	0	0	8
	Mezun	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
Radyofarmasi	Kayıt Olan	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
	Mezun	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0

Sağlık Bakanlığı 2011 istatistiklerine göre Türkiye’de 26 bin 89 eczacı bulunmaktadır. Bu rakamın 1891’i Bakanlığa bağlı hastane (1448) ve diğer birimlerde (443) görev yapmaktadır. Aynı istatistiğe göre akademik unvanına bakmaksızın 245 tanesi üniversitelerde, 23 bin 953’ü ise serbest olarak veya endüstride çalışmaktadır. 2012 Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre ise ülkemizde her 100 bin kişiye 35 adet eczacı düşmektedir.

Gelişmeler, problemler, sonuç ve yorumlar

Eczacılık, meslek olarak cazibesini yitirmeyen meslekler arasındaki yerini hala korumakla beraber diğer mesleklerde olduğu gibi ülkemizde ciddi eğitsel ve uygulama sorunları ile karşı karşıyadır.

Uluslararası Eczacılık Federasyonu (FIP, International Pharmaceutical Federation), WHO ve UNESCO eczacılık lisans eğitiminin global anlamda, hem günümüzün hem de geleceğin toplumsal ve işgücü ihtiyacına yönelik değişen bilim ve uygulamalar ışığında tekrar düzenlenmesi amacıyla bir çalışma gurubu kurmuş ve 2012 yılında yayımladıkları raporda, izlenmesi gerekli eğitim stratejisinin genelden bağımsız olarak toplumsal ihtiyaç ve işgücüne yönelik olması gerekliliğini vurgulamıştır.

Sağlık Bakanlığı ve Türk Eczacılar Birliği istatistiklerine göre eczacıların lisansüstü eğitimi alsa bile %90’ından fazlasının serbest eczacılığı tercih ettiği, bu oranın sadece %3 civarının endüstriye yönlendiği gözlenmektedir.

Eczacılık fakültesi mezunları, yukarıda belirtildiği gibi 6308 sayılı yasa ile ilaç, kozmetik, besin takviyeleri, ruhsatlı bitkisel ürünlerin hazırlanması, hastaya sunulmasından sorumludur. Yanı sıra bu preparatlarda araştırma geliştirme çalışmaları, ilacın analizlerinin yapılması, farmakolojik etkisinin devamlılığı, emniyeti, etkinliği ve maliyeti bakımından gözetimi, ilaçla ilgili standardizasyon ve kalite güvenliğinin sağlanması ve ilaç kullanımına bağlı sorunlar hakkında hastaların bilgilendirilmesi ve çıkan sorunların bildiriminin yapılmasına ilişkin faaliyetlerin tümünden de sorumludur. Eczacı; eczane, ecza deposu mesul müdürlüğü, ilaç üretim tesisi, kozmetik imalathanesi, ilaç Ar-Ge merkezi gibi müesseseleri açabilir veya bu tür resmî ya da özel müesseselerde mesul müdürlük yapabilecek tek yetkilidir.

Yukarıda sayılan tüm işleri yapabilecek seviyede mezun yetiştirebilmek için ülkemizde takip edilen lisans/lisansüstü eğitim yeterli mi? Kuşkusuz ki bilimsel kısmı için evet, örneğin Ar-Ge çalışmalarından, ilaç etkinliğinin belirlenmesine, kozmetik ve tıbbi bitkisel ürünler hazırlanmasına kadar gerekli tüm dersler eğitim sistemimiz içeriğinde bulunmakta. Ancak hasta bakımı, psikoloji, hukuk, beslenme ve besin destekleri, muhasebe, iş idaresi, pazarlama vb. derslerin çok kapsamlı lisans düzeyinde gösterilmemesi veya bu dalların lisansüstü eğitimde yoksunluğu, mezunlar için gerçek hayatta ciddi problem oluşturmaktadır.

Yanı sıra biyoteknoloji, klinik ve sosyal eczacılık, eczacılık/eczane işletmesi/işletmeciliği gibi dallarda eğitmen sayımız çok az, diğer dallarda ise geçmişte günümüz ihtiyacını karşılayacak şekilde planlanmamış durumdadır.

Bir diğer problem, mezunların yukarıda belirtilen sebeplerden %90’ından fazlasının serbest eczacılığa yönelmesi ve bu işi Ankara, İstanbul, İzmir veya Adana gibi gelişmiş şehir veya yörelerde yapmak istemesi, 6308 sayılı yasa ile artık nüfus başına eczane sayısına planlama getirilmiş, yardımcı eczacılık kısaca usta-çırak ilişkisi tekrar uygulamaya konmuş, gelişmemiş yörelere planlama dahilinde yeni mezunların yönlenmesi planlanmıştır.

Gözden kaçan problem, ihtiyaç sayısı veya planlanan kadar eczacı yetiştirsek de, artan nüfusa bağlantılı, bu popüler mesleğe talebin de artmakta olmasıdır. Ebeveynler çocuklarının eczacı olmasını ve geleceklerini garanti altına almak istemektedir. Bu durum, yönetimleri eczacılık fakültesi sayısını arttırmaya yönlendirmekte ve kısa sürede çok sayıda fakülte kurulmasına izin verilmektedir. Yaklaşım yanlış olmamakla beraber, açılan bu fakültelerde temel bilimler haricinde “ki bu dalların eğitimi eczacılar haricinde de verilebilmektedir”, meslek bilimlerini öğretecek yeterli sayıda öğretim üyesi bulunmamakta ve bulunan öğretim üyeleri ise eski ve köklü kurumlarda, merkez illerde lokalize durumda bulunmaktadır. Öğretim üyesinin yetiştirilmesi için gerekli olan öğretim yardımcısı, araştırma görevlisi sayısı ise gün geçtikçe piyasa şartları sebebiyle düşmekte, serbest eczacılık, yeni mezuna daha cazip gelmektedir. Öğretim üyesi atanabilecek durumda olanlar ise gene kendi eğitildikleri kurumları tercih etmektedirler. Bu durum yeni açılan fakültelerde, öğretim üyesi açığının eczacılık lisans, yüksek lisans, doktora mezunu olmayanların meslek bilimlerine öğretim üyesi olarak atanması sonucunu doğurmaktadır. Bu noktada eczacılık mesleğinin ve eğitiminin tarihsel gelişim içerisinde ve günümüz uygulamasında usta-çırak eğitimine dayandığını, lisans eğitiminin kalitesinin düşürülmesi ve tek yönlü verilmesinin açabileceği sorunları hatırlamak faydalıdır ve acil olarak problem çözümlenmelidir.

Ülkemiz ilaç Ar-Ge ve üretiminde dışa bağımlıdır. Eczacıların ilaç endüstrisinde %2 civarında istihdam edilmesi gerçekte iki nedene dayanmaktadır. Bunların ilki, yeni mezun eczacının serbest eczacılığı tercih etmesi” ki genelde firmalar tarafından telaffuz edilen budur” ve firmaların daha düşük maliyetle aynı işi yapabildiklerine inandıkları personeli istihdam etme isteklerinin yanı sıra eğitim döneminde personele harcadıkları yatırımın daha sonra boşa gitmesini istememeleridir. Bu yaklaşım, ticari açıdan doğrudur ve eczacılıkta lisans/lisansüstü düzeyindeki eğitimler ya akademik ya da piyasa eczacısı yetiştirmek üzerine kurulmuştur. Ancak bu durum firmalarda “kopyala-yapıştır” uygulamasını da beraberinde getirmekte ve inovatör olmalarını belli ölçüde kısıtlamaktadır. Ülkemizde 2023 yılında ilaçta üretim ve Ar-Ge’de yerli sanayi ile dışa bağımlılık azaltılmak, akademi-endüstri işbirliği arttırılmak isteniyor ise endüstriyel, eczacılık eğitimine hem lisans hem de yüksek lisans düzeyinde hemen başlanmalı, biyoteknoloji, farmasötik mikrobiyoloji, kişiselleştirilmiş ilaç tasarımı geleceğin dallarında eğitim yaygınlaştırılmalıdır. Eğitim sürecinde firmaların çeşitli maliyetlerinin azaltılması ve eczacının firmanın ihtiyaçlarını karşılayacak ve tercih edilmesini arttıracak katma değerler ile şekillendirilmesi gerekmektedir.

Eczacıların bir diğer sorunu da diplomalarının uluslararası arenada tanınmamasıdır. Eczacılık eğitimin akreditasyonu, kalitesinin belirli uluslararası kriterlerin üstüne çekilmesi için gerekli çalışmalara, eczacılık fakültelerinin katılımı ile kurulan ECZAK (Eczacılık Akreditasyonu) adı altında gönüllü oluşum ile başlanılmıştır. Bu oluşumun kısa süreçte bağımsız resmi yapısına kavuşturulması ile eczacılık eğitiminde kalite kriterleri ve denetimi oluşturulacaktır.

Eczacılık eğitimini ve eczacılık uygulamalarını, eczacıların yetkinliklerini eleştirmek çok kolay olmakla beraber, meslek dalımızın hastayla en son ve en çok karşı karşıya, en çok toplum sağlığı ile ilgili, en değişken meslek olduğunu unutmamakta fayda olduğunu düşünüyoruz. Ülkemizin refahı ve mutlu bir toplum olmasının yollarından birisinin; onu sağlıklı tutabilecek son basamağın eğitiminin kuvvetlenmesinden, saygınlığının ve refahının devam etmesinden geçtiği kanaatindeyiz.

Kaynaklar

2012 FIP Global Pharmacy Workforce Report, FIPed publications, 2012.

2023 Yılı Sağlık İşgücü Hedefleri ve Sağlık Hizmetleri Hakkında Rapor, T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Ankara, 2012.

Düşük Cirolu Serbest Eczaneler Araştırması, TEB yayınları, 2007.

Kremers and Urdang’s History of Pharmacy, Glenn Sonnedeker, American Institute of the History of Pharmacy publication, 1976.

ÖSYM İstatistikleri, 2001-2012

Sağlık İstatistikleri 2011 Yıllığı, Sağlık Bakanlığı Yayınları, 2011.

Türkiye’de Sağlık Eğitimi ve Sağlık İnsan Gücü Durum Raporu, YÖK Yayınları, 2010.

Haziran-Temmuz-Ağustos 2013 tarihli Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 27. sayı, s: 40-45’den alıntılanmıştır.