Küreselleşme olgusunun da artmasıyla birlikte, işletmelerde bireylerin verimliliklerini etkileyen faktörlerin önemi artmıştır. Çalışan bireylerin verimliliğini etkileyen faktörlerin başında iş tatminsizliği, örgüte bağlılık, örgütsel vatandaşlık davranışı ve örgütsel tükenmişlik gibi kavramlar vardır. Özellikle örgüte bağlılık ve örgütsel tükenmişlik kavramları son dönemde üzerinde hassasiyetle durulan konulardandır. Yazımızda da bu iki kavramın demografik değişkenlerden ne ölçüde etkilendiği belirlenmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Örgütsel tükenmişlik, örgüte bağlılık, demografik değişkenler.
İnsanlarla birebir ilişki içinde çalışmayı gerektiren meslekleri yürüten kişilerde sık görülen bir tür stres olan tükenmişlik kavramı ilk kez Freudenburg tarafından 1974 yılında ortaya konmuş ve günümüzde kabul gören tanımı Maslach tarafından 1981 yılında yapılmıştır. Maslach tükenmişliği kısaca, ‘kişinin profesyonel iş yaşamında ve diğer insanlarla olan ilişkilerinde olumsuzluklara yol açan bir sendrom’ olarak tanımlamıştır.
Yapılan araştırmalara göre tükenmişliğin en önemli sonucu, sunulan hizmette bozulmalar olması, bireyler üzerinde ciddi fiziksel ve zihinsel sorunlara yol açmasıdır. Bununla beraber, depresif yakınmalarda artış, işten ayrılma, iş doyumunun azalması, uykusuzluk, yoğunlaşamama ve yorgunluk gibi sorunların ortaya çıktığı da gözlemlenmiştir. Yedi farklı sağlık meslek grubundan (uzman, pratisyen hekimler, diş hekimleri, eczacılar, hemşireler, sağlık teknisyenleri ve ebeler) toplam 7 bin 255 kişinin incelendiği bir çalışmada tükenmişlik oranının en çok hemşirelerde olduğu belirtilmiştir.
Örgüte bağlılık ise ‘bireyin kurumsal amaç ve değerleri kabul etmesi, bu amaçlara ulaşılması yönünde çaba sarf etmesi ve kurum üyeliğini devam ettirme arzusu’ olarak belirtilebilir. Örgüte bağlılık, çalışanların örgüt amaçlarını benimsemelerinde, kurumda kalma isteğini sürdürmelerinde ve örgüt faaliyetlerine katılmalarında önem taşıyan bir husustur.
Örgütsel bağlılığın bireysel özelliklerle ilişkisi pek çok araştırmaya konu olmuştur. Yapılan araştırmalara göre demografik faktörlerle örgüte bağlılık arasında belli bir ilişkinin varlığı tespit edilmiştir.
Örgüte bağlılıkları olmayan veya düşük olan bireylerin, kendilerini örgütün bir parçası olarak görmedikleri için işe gelmeme, işe geç gelme ve işten ayrılma olasılıklarının daha yüksek olması beklenmektedir.
Yazımızda da hastane çalışanlarının örgüte bağlılık ve örgütsel tükenmişliklerinin demografik özelliklerden ne ölçüde etkilendiği saptanmaya çalışılmıştır.
Gereç ve yöntem:
Bu araştırma, hastanede çalışan toplam 273 kişi ile yapılmıştır. Araştırmada demografik değişkenlerin ölçekler arasında anlamlı bir farklılık oluşturup oluşturmadığı incelenmiştir. Araştırmada öncelikle deneklerin cinsiyet, görev, eğitim durumları, yaş ve kıdem gibi demografik özelliklerine ilişkin frekanslar belirlenmiştir. Daha sonra örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri ile demografik değişkenler arasındaki ilişki tek tek analiz edilmiştir.
Araştırmaya katılanların cinsiyet, görev ve eğitim durumlarına ilişkin frekans dağılımları:
Araştırmaya katılanların yüzde 78’i kadındır. Araştırmanın yapıldığı kurumda çalışanlar doktor, hemşire, yönetici ve diğer olmak üzere toplam dört kategoriden oluşmaktadır.
Doktorlar toplam yüzdenin yüzde 27.8’lik bir kısmını oluştururken hemşireler yüzde 60.8’lik bir oranı teşkil etmektedirler. Kurumda çalışan yöneticilerin sayısı ise toplam yüzdenin 5.5’lik bir oranını oluşturmaktadır.
Araştırmaya katılanların yüzde 55.7’si üniversite mezunudur. Kurumda çalışanların % 57.9’u evlidir.
Tablo: Araştırmaya katılanların cinsiyet, görev ve eğitim durumlarına ilişkin frekans dağılımları
Sıklık Dağılımı Yüzde Dağılımı (%)
Cinsiyet
Kadın 213 78,0
Erkek 60 22,0
Toplam 273 100,0
Görev
Doktor 76 27,8
Hemşire 166 60,8
Yönetici 15 5,5
Diğer 16 5,6
Toplam 273 100,0
Öğrenim Durumu
Ortaokul 5 1,8
Lise 29 10,6
Üniversite 117 42,9
Master 32 11,7
Doktora 3 1,1
Yüksekokul 8 2,9
Önlisans 79 28,9
Toplam 273 100,0
Medeni Durum
Evli 158 57,9
Bekâr 115 42,1
Toplam 273 100,0
Araştırmaya katılanların yaş ve çalışma sürelerine ilişkin bilgiler:
Araştırmaya katılanların yaşlarını tespit etmeye yönelik olarak sorulan soruyu tüm çalışanlar yanıtlamıştır. Araştırmaya katılanların yaş ortalaması yaklaşık 33 olarak belirlenmiştir.
Araştırmaya katılanların çalışma sürelerini belirlemeye yönelik olarak sorulan soruyu tüm çalışanlar eksiksiz yanıtlamıştır. Araştırmaya katılanların ortalama çalışma süresi yaklaşık olarak 7 yıl olarak belirlenmiştir.
Tablo: Araştırmaya katılanların yaş ve çalışma sürelerine ilişkin bilgiler
N En Küçük Değer En Büyük Değer Ort. S.s.
Yaş
Cevap Verenler 273 19 57 33 6,25
Cevap Vermeyenler 0
Toplam 273
Çalışma Süresi
Cevap Verenler 273 1 28 7,21 6,17
Cevap Vermeyenler 0
Toplam 273
Örgütsel tükenmişlik ölçeği
Araştırmada öncelikle çalışanlara örgütsel tükenmişlik ölçeği uygulanmıştır. Ankette yer alan her bir ifade, ‘Hiç Memnun Değilim’, ‘Memnun Değilim’, ‘Memnunum’, ‘Biraz Memnunum’ ve ‘Oldukça Memnunum’ şeklinde 5’li likert ölçeği kullanılarak değerlendirilmiştir. 4, 5, 7, 12, 17, 18, 19 ve 21. sorular ters sorular olduğundan burada alınacak puanlar, ters çevrilerek analize tabi tutulmuştur.
Örgütsel güven ölçeğinin güvenilirlik analizi
Bütün sorular dâhil edilerek yapılan güvenilirlik analizi sonucu alpha değeri 0,8554 olarak tespit edilmiştir. Güvenilirliği azaltıcı etkisi bulunan 5’inci sorunun (İşim gereği bazı kimselere sanki insan değillermiş gibi davrandığımı fark ediyorum) çıkarılması ile alpha değeri 0,8612 olarak belirlenmiştir. Kalan sorular içinde güvenirliliği azaltıcı etkisi bulunan soru olmadığı için, diğer tüm sorular analize dahil edilmiştir.
(s.d. 231, p=0,000)
Örgüte bağlılık ölçeği
Araştırmada öncelikle çalışanlara örgütsel güven ölçeği uygulanmıştır. Ankette yer alan her bir ifade, ‘Hiç Memnun Değilim’, ‘Memnun Değilim’, ‘Memnunum’, ‘Biraz Memnunum’ ve ‘Oldukça Memnunum’ şeklinde 5’li likert ölçeği kullanılarak değerlendirilmiştir. 7, 13 ve 15. sorular ters sorular olduğundan burada alınacak puanlar, ters çevrilerek analize tabi tutulmuştur.
Örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeğinin güvenilirlik analizi
Bütün sorular dahil edilerek yapılan güvenilirlik analizi sonucu ölçeğin alpha değeri 0.8195 olarak tespit edilmiştir. Ancak ölçekten güvenirliği azaltıcı etkisi bulunan sorular tek tek çıkarılarak kalan sorular üzerinden tekrar güvenilirlik analizi yapıldığında son olarak ölçeğin alpha değeri 0.8413 olarak tespit edilmiştir. Ölçekten çıkarılan sorular sırasıyla; 12’inci (Çalıştığım kurumdan ayrılacak olsam başka iş bulma imkânım sınırlı olur), 7’inci (Şu anda kendi isteğimden ziyade mecburiyetten bu kurumda çalışıyorum), 10’uncu (Fazla alternatifim olmadığı için çalıştığım kurumdan ayrılmayı düşünmüyorum) sorular olmuştur.
Bulgular
Demografik değişkenler ile kullanılan ölçekler arasındaki ilişki
- Cinsiyet ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasındaki ilişki
Araştırmaya katılanların cinsiyet değişkeni ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçeklerinin faktörleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığını test etmek için t-testi uygulanmıştır. (İndependent samples t-test) Yapılan analiz sonuçlarına göre cinsiyetin, örgütsel tükenmişlik ölçeği ve örgüte bağlılık ölçeklerinin faktörleri arasında anlamlı bir fark teşkil etmediği belirlenmiştir. (p>0.05)
Cinsiyet N Ortalama St. Sap. s.d. t p
| BAĞLILIK | kadın | 213 | 47,63 | 11,69 | |||
| erkek | 60 | 50,01 | 10,73 | ||||
| TÜKENMİŞLİK | kadın | 213 | 77,15 | 11,36 | |||
| erkek | 60 | 77,13 | 10,87 |
- Medeni durum ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasındaki ilişki
Araştırmaya katılanların medeni durumları ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçeklerinin faktörleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığını test etmek için t-testi uygulanmıştır (İndependent samples t-test). Yapılan analiz sonuçlarına göre medeni durumun örgütsel tükenmişlik ölçeği ve örgüte bağlılık ölçeklerinin faktörleri arasında anlamlı bir fark teşkil etmediği belirlenmiştir (p>0.05).
Medeni durum N Ortalama St.Sap. s.d. t p
| BAĞLILIK | bekâr | 115 | 48,1043 | 11,08 | ||||
| evli | 158 | 48,1962 | 11,85 | |||||
| TÜKENMİŞLİK | bekâr | 115 | 78,2174 | 10,44 | 0,18 | |||
| evli | 158 | 76,3734 | 11,75 | |||||
3. Görev ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasındaki ilişki
Araştırmaya katılanların görevleri ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığını test etmek için tek yönlü varyans analizi (Anova) testi uygulanmıştır. Yapılan tek faktörlü varyans analizi sonuçlarına göre farklı görevlere sahip denekler arasında örgüte bağlılık açısından anlamlı bir farklılık belirlenmemiştir (p>0,05). Ancak görevler ile örgütsel tükenmişlik ölçeği arasında anlamlı bir farklılık tespit edilmiştir (p<0,05). Bir başka deyişle farklı görevlerdeki bireylerin tükenmişlik düzeyleri de farklıdır.
Serbestlik Kareler Kareler
Derecesi Toplamı Ortalaması F p
| Bağlılık | Gruplar arası | 3 | 950,459 | 316,820 | ||
| Gruplar içi | 269 | 35131,768 | 130,601 | |||
| Toplam | 272 | 36082,227 | ||||
| Tükenmişlik | Gruplar arası | 3 | 1031,415 | 343,805 | ||
| Gruplar içi | 269 | 33329,427 | 123,901 | |||
| Toplam | 272 | 34360,842 |
P<0.05
Tablo: Çoklu karşılaştırma sonuçları (Tukey testi)
Farklılıkların hangi ikili gruptan kaynaklandığını belirlemek için çoklu karşılaştırma testi (Tukey testi) yapılmıştır. Yapılan analiz sonuçlarına göre örgütsel tükenmişlik ölçeği ile doktor-yönetici ve hemşire-diğer grupları arasında anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir.
Bağımlı (I) Görev (J) Görev Ortalamalar Standart
Değişken Farkı (I-J) Sapma p
| Tükenmişlik | doktor | Hemşire | -1,4399 | 1,54165 | ,787 |
| Yönetici | -8,6781(*) | 3,14489 | ,031 | ||
| diğer | ,9803 | 3,06172 | ,989 | ||
| hemşire | Yönetici | -7,2382 | 1,54165 | ,787 | |
| diğer | 2,4202 | 3,14489 | ,031 | ||
| yönetici | diğer | 9,6583 | 1,54165 | ,077 |
* The mean difference is significant at the .05 level.
4. Yaş ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasındaki ilişki
Araştırmaya katılanların yaşları ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını test etmek için ‘Pearson korelasyon analizi’ uygulanmıştır. Yapılan analiz sonucunda, yaş ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir farklılık olmadığı belirlenmiştir (p>0,05).
Yaş Bağlılık Tükenmişlik
| r | 1 | -,095 | -,046 |
| p | . | ,119 | ,448 |
| N | 273 | 273 | 273 |
* p<0.05
5. Çalışma süresi ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasındaki ilişki
Araştırmaya katılanların çalışma süreleri ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını test etmek için Pearson korelasyon analizi uygulanmıştır. Yapılan pearson korelasyon analizi sonucunda, çalışma süresi ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir farklılık olmadığı tespit edilmiştir. (p>0,05)
Çalışma
Süresi Bağlılık Tükenmişlik
| R | 1 | ,055 | ,010 |
| P | . | ,369 | ,873 |
| N | 160 | 273 | 273 |
*p<0.05
6. Öğrenim durumu ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasındaki ilişki
Araştırmaya katılanların öğrenim durumları ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir ilişki olup olmadığını test etmek için varyans analizi uygulanmıştır (One way Anova). Yapılan tek faktörlü varyans analizi sonuçlarına göre eğitim durumu ile örgütsel tükenmişlik ve örgüte bağlılık ölçekleri arasında anlamlı bir farklılık bulunmamıştır (p>0.05).
Serbestlik Kareler Kareler
Derecesi Toplamı Ortalaması F p
| Bağlılık | Gruplar arası | 52 | 134,761 | 2,695 | ||
| Gruplar içi | 220 | 873,283 | 3,934 | |||
| Toplam | 272 | 1008,044 | ||||
| Tükenmişlik | Gruplar arası | 52 | 220,808 | 4,246 | ||
| Gruplar içi | 220 | 787,236 | 3,578 | |||
| Toplam | 272 | 1008,044 |
P<0.05
Sonuç
Bu yazıda, hastane çalışanlarının örgüte bağlılık ve örgütsel tükenmişliklerinin demografik özelliklerine göre değişip değişmediğinin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Demografik değişkenler olarak cinsiyet, eğitim, çalışma süresi, görev, yaş ve medeni durum alınmıştır.
İlk olarak cinsiyetin örgüte bağlılık ve örgütsel tükenmişlik üzerindeki etkisine bakılmış ancak kadınlarla erkekler arasında örgüte bağlılık ve örgütsel tükenmişlik açısından bir farklılık olmadığı görülmüştür.
Diğer değişkenlerden eğitim, çalışma süresi, yaş ve medeni durum içinde benzer sonuçlar elde edilmiştir. Yani cinsiyet, eğitim durumu, çalışma süresi, yaş ve medeni durum örgüte bağlılık ve örgütsel tükenmişliği belirleyici değişkenler değildir.
Demografik değişkenlerden görev, örgütsel bağlılık üzerinde etkili bulunmazken örgütsel tükenmişlik üzerinde etkili olduğu tespit edilmiştir. Görev, açısından incelendiğinde, yöneticilerin doktorlara göre daha fazla tükenmişlik yaşadıkları görülmüştür. Anlamlı fark olmamasına rağmen hemşirelerin doktorlardan daha fazla tükenmişlik yaşadığı tespit edilmiştir.
Kaynaklar
Okan Taycan, Leman Kutlu ve diğerleri, Bir Üniversite Hastanesinde Çalışan Hemşirelerde Depresyon ve Tükenmişlik Düzeyinin Sosyodemografik Özelliklerle İlişkisi, s. 101.
Taycan, Kutlu, s. 101.
Ufuk Durna, Veysel Eren, Üç Bağlılık Unsuru Ekseninde Örgütsel Bağlılık, Doğuş Üniversitesi Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 2, Yıl: 2005, s. 210.
A.g.e., s. 213.
Marmara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Sağlık Yönetimi Bölümü
Nermin Uyguç, Dilek Çımrın, DEÜ Araştırma ve Uygulama Hastanesi Merkez Laboratuvarı Çalışanlarının Örgüte Bağlılıklarını ve İşten Ayrılma Niyetlerini Etkileyen Faktörler, D.E.Ü.İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt: 19, Sayı: !, Yıl: 2004, s. 93.
