Prof. Dr. Gökhan Erpek
Prof. Dr. Kürşat Yıldız
“İyi hekim olmak”, dünya ölçeğinde standardizasyonu mümkün olmayan, coğrafyalarla ve tarihi geçmişle, gelenek-göreneklerle, yaşam ve yaşam ötesine ait inançlarla özelleşen, öncelikleri bu faktörler eşliğinde değişen bir kavramdır. Biz Türk hekimlerine, şimdiye dek hep Batı tıbbı ve literatürüne bakılarak anlatılan “iyi hekimlik kavramı”nı, bizzat hekimlik ettiğimiz kimselerin sözlerinden aktarmayı, “bizim insanımız”, yani halkımız indinde gerekli gördük.
Mesleki ve sosyal statülerden kaynaklanan sorumluluklar türlü kaynaklarda, resmi söylemle dile getiriledursun, “halk indinde” hekimin kim ya da ne olduğunu bildiren kültürel-folklorik ifadelerin çokluğu da dikkat çekicidir. Hekimlik görevinin yetki alanlarını, hekimlerin yapmaları ve yapmamaları gereken şeyleri yüzlerce yıldır türkülerine konu etmiştir halkımız.
Türküleri hekim kulağıyla dinleyen, hekimlere verilmiş mesajları ayıklayan ve tıp fakültesi öğrencilerine sunan tıp eğitimi, ilk olarak Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde 2006 yılında başladı. Bugüne dek, 21 farklı tıp fakültesinde, 6 farklı tabip odasında ve onlarca hastanede, yıllık tekrarlarıyla toplamda 10 bin hekim ve hekim adayına ulaştı bu yaklaşım. Mekân tıp fakültesi amfisi olsa da, ders araçları türkülerdi, bağlama ve diğer halk müziği sazlarıydı. Türküler de, hepimizin bildiği türkülerdi aslında. Ama eserlerin sözleri alışılmadık bir anlama sahipti, melodisi ayrı bir etkiye… Anlatan ve seslendiren bir hekim olunca, nameler daha anlamlı, tınılar daha yürek titretici geliyordu kulağa.
Bu derste, hekimin yüz ifadesi, sıra bekleme, sosyoekonomik sınıf farklılıkları ve sağlık hizmeti sunumu, hekim-hasta arasındaki para konusu işleniyordu. Ebeveynlerinin sözüne hekimce kulak verip onların gözüyle bakınca çocuk hastaların farklı göründükleri anlaşılıyordu. Konu sağlık olunca mahremiyet ihmal edilemeyecek kadar çoktu. Sırlar, hasta ölene kadar değil, hekim ölene kadar saklanmalıydı. Empati, halden anlamak değildi sadece… Empati “hemhal” olmaktı, dertlinin derdiyle ağlamak, acısıyla inlemek, korkusuyla irkilmekti. İnsanlar, tek kişilik dünyalar idi, dünyayı dolduran kalabalıklar değil… Hayatta kalabilmek ya da hayatını kaybetmek, paranın yazı ve tura yüzleriydi, % 0 ila % 100’ün arası yoktu, konu karşınızda duran bir can olunca.
Erken gelen ölümü, zamanına öteleyebilecek tek kişiydi hekim. Kapıdan girmesi umuttu, en umutsuz hasta için bile. Kaderdi ölüm, hekim elinden gelen her şeyi yaptıysa. Sağlık kurulları, hekimler topluluğuydu, bir hasta için toplanan. Ve bilirlerdi kaçınılmaz sonun gelip gelmediğini de, kalan vakti de… Bu bakışı hekim olmadan önce bilen ve hekim olmaya böyle karar veren bir öğretim üyesi anlatıyordu müzikal dersi. Hepsi gerçekti türkülerdeki hekimliğin. Kan bulmuş, can bulmuştu türkülere konu olan hasta sözleri… Sözü akıllara kazıyan melodisi her işitildiğinde, yürekleri yeniden sızlatacak, nasır tutmasına izin vermeyecekti.
“İnsan, sadece anladığı şeyleri duyar” demiş Goethe… Binlerce kez dinlediğimiz, ama mesajını duyamadığımız türküler için bu söz çok anlamlıdır. Şimdi türkülerde hekimlik dersimizin alt başlıklarını kısaca aktarmak isterim.
Hekimin yüz ifadesinin önemi
Yaşama tutunacak umudu, bir kısmı Latince, bir kısmı İngilizce sözcüklerden oluşan tıbbi açıklamalarda değil, hekimin yüz ifadesinde arayan hastanın acısı, üzüntüsü “hastane önünde incir ağacı” türküsündedir. “Doktor bulamadı bana ilacı / Baştabip geliyor zehirden acı” diye devam eden sözler, iyileştirecek ilacın bulunamamasını da, baştabibin zehirden acı yüz ifadesini de birer dizeyle dile getirmiştir. “İlaç kadar önemlidir, hekimin yüz ifadesi” diye haykırmaktadır türkü.
Muayene sırası bulabilme konusu
Büyük ozanımız Abdürrahim Karakoç’un Vatandaş türküsü-1 ismini verdiği türküsünün bazı dörtlüklerine göz atacak olursak:
Tama vatandaştık, gardaştık tama…
Bunca pahılm’olur adam adama?
Geldik ta sabahtan kaldık akşama,
Yarine mümkün mü sıra tohtur beğ?
Hiç kimsenin mutlu, yüksek bir moral ile gelmediği hastane kapısı, zamanın su gibi geçtiği eğlenceli bir mekân değildir. Sabah erkenden gelip akşama dek beklemeye razı olmuş hastalar, en azından o gün evlerine geri dönebilmeyi isterler.
Para konusu
Yedi baş horanta yıkık hanede…
Tüm kazancım bini bulmaz senede
Yüz pangunut helal olsun gene de
Ben nereyim, beş yüz nere tohtur beğ?
Sağlık şüphesiz paha biçilmez bir değerdir. Ancak insanoğlu, tedavisine de kuşkusuz olanakları ölçüsünde özen gösterecek, bu doğrultuda bütçesiyle orantılı harcamalar yapabilecektir. Bu “katı ekonomik gerçeği” bilen kimse, yarattığı türküyle, yıllık kazancının yüzde onunu doktoruna helal ederken, yüzde ellisini talep eden doktordan da “insaf” dilemektedir.
Sosyoekonomik sınıf farklılıkları
Memur gelir karşılarsın köşeden!
Zengin gelir kırılırsın neşeden
Öte kaçma bizim garip Eşe’den,
Bakıp boynundaki kire tohtur beğ
Günümüzde -yazık ki- sağlık sektörü de önemli oranda ticarileştiğinden, hastanın sağlık güvencesi ve ekonomik seviyesi, hizmet alabileceği yerin de belirleyicisi durumuna gelmiştir. Karnesi her sağlık kurumunda geçerli olan hastalar, karnesi yalnızca devlet hastanelerinde geçerli olan hastalar, parası çok olup karneye ihtiyacı olmayan hastalar ve karnesi de yeterince parası da bulunmayan hastalar vardır. Gerçek şudur ki sağlık temel bir haktır ancak hasta grupları tümüyle eşit bir hizmet alamamaktadır. Bu eşitsizlik, hastanın yüz yüze geldiği hekimlere yansıtılmışsa da, işleyiş sorununun sağlık sistemine ait olduğu bilinmelidir.
Mahremiyet konusu
“Doktora namahrem olmaz” sözü halka aittir. Hekimin, hastasına ait sırrı saklaması, yasal açıdan da bir yükümlülüktür. Öncelikle hastasından bilgi alan hekimin, bulunduğu ortama dikkat etmesi gerekir. “Kalabalık ortamda mahrem bilgileri içeren anamnez (hasta öyküsü) alınmaz” demenin en kestirme yolu bir Kırşehir türküsünde şöyle yer alır:
“Diyeceğim çok amma
Pek kalabalık yerdesin”
Buradaki mahrem bilgi sevda üzerinedir ama ifade ettiği genel kural, sevdanın ötesinde de geçerlidir. Hastanın yakınları dahi, her bilgiyi paylaşabileceği kimseler olmayabilir. Hekimler, soru sorarken bulundukları ortamı ve ortamdakileri dikkate almak zorundadırlar!
Sır saklama yükümlülüğü
Aşık Veysel’in sırdaşı olan sazına vasiyeti sayılan türkü şöyle başlar:
“Ben gidersem sazım sen kal dünyada
Gizli sırlarımı aşikâr etme
Lal olsun dillerin söyleme yâda ”
Kişiler kimi sırlarının yalnızca yaşarlarken değil, ölümlerinden sonra dahi açığa çıkmasından kaygı duyarlar ve bu bilinçle saklanmasını isterler. Beyaz önlüğü giyip hastaların sırdaşı olmaya hak kazanınca, insanların ne kadar çok mahrem bilgiyi biz hekimlerle paylaşacağını görecektir hekim adayları.
Empati (Eşduyum) konusu
Empati hemhal olmaktır. Karşısındakini yalnızca anlamak değil, karşısındaki gibi hissetmektir. İyi hekimliğin bir tek altın anahtarı vardır, o da budur. Hastasının yerine kendisini koyabilen hekim, bilgi ve beceride eksik olmayı, günün birinde o eksik yüzünden hastasının acısını dindirememek, hayatını kaybetmesine seyirci kalmak olasılığı sayacak ve bu sorumluluk ile donanımlı hale getirecektir kendisini. Âşık Mahsuni Şerif’e göre, doktorun hası, hastasının ağrısını kendi ağrısı gibi hissedip inleyebilen kişidir. Doktor İsmail Değerli için yazdığı övgü türküsünde bu hükmünü şu sözlerle ifade eder:
Çiğdem kokar Karac’ören yaylası
Hasta gibi inler doktorun hası
Dilerim Mevla’dan bakan olası
Şüphesiz bu övgü dolu türkü, tedavinin de başarılı olduğu bir hastalık sonrasında oluşmuştur. Ancak tedavinin her zaman mutlu sonla bitmesi mümkün değildir. Doğru tedavinin yapılamadığı, hastanın durumunun kötüleştiği durumda da empati, acıyı sindirilebilir kılan tek ilaçtır. Aşağıdaki Kerkük türküsü böyle bir olayı anlatır:
Tabibim naşı tabip
Yaram oynaşı tabip
Baktı yaram sağalmaz
Döktü gözyaşı tabip
Burada bilgi-beceri eksiği olan bir hekim tarafından yarası tedavi edilemeyen, durumu kötüleşen bir hastanın, bu yetersizliği nedeniyle doktora sitemi vardır. Hekim de başarısızlığı için hayıflanır, kendini suçlarken, hastasının acısı nedeniyle gözyaşı dökmektedir. Hastası için gözyaşı döken hekim, hastasını sahiplenmiştir. Hasta ise, hekime yönelik tüm sitemine karşın hekimden, “tabip” diyerek değil, “tabibim” yani “benim doktorum” diye bahsetmekte, acıyı yürekten paylaşan hekimine sahip çıkmaktadır. Tıp alanında empatinin, başarısız tedavi sonrası olayın mahkemelere taşınma oranını belirgin oranda azalttığı da gösterilmiştir.
Hekim, hastalığını ilk kez kendisinden işiten kişi kadar duyarlı olamaz, hastalarla aynı duygu durumuna taşınamazsa babasını akciğer kanserinden kaybeden Volkan Konak’ın türküsündeki gibi, hasta yakınlarınca suçlanması da doğal bir hal alır:
İnandık doktorlara öyle böyle dediler
Ayrılık defterini elimize verdiler
Doktorlar da ne bilir ciğerin acısını,
Cerrahpaşa’ya koydum canımın yarısını.
Yaş akar gözüm sızlar, ne kalır gerisine,
Herkesin bir derdi var, durur içerisinde
Çaresizlerin umudu olmak
Hekimler yaşamda son umuttur, tutunulan son daldır çoğu zaman. Urfalı Mukim Tahir’in eşi tarafından ölüm döşeğinde yazılmış türkü, böylesi bir çaresizliğin dışa vurumudur:
Kapuyu çalan kimdir
Aç bakım gelen kimdir
Yaram derine düştü
Belki gelen hekimdir
Ömür, sınırlı bir süredir. Bu süre güzel de geçse kötü de, mutlu da geçse mutsuz da hep tükenmektedir. Ömür kronometresi, doğduğumuz andan itibaren geri saymaya başlar ve insanın dünyada konuk olarak geçirdiği süre tükenmeye devam eder. Âşık Veysel’in dediği gibi:
Dünyaya geldiğim anda
Yürüdüm aynı zamanda
İki kapılı bir handa
Gidiyorum gündüz gece
Tükeneni yerine koyamadığımız yaşam sürecinde “Vakit, nakittir”. Ömrün nakdi tükenince, tek mal varlığımız dilimizdeki “ah” ile “vah”lardır. Hekimlerin en iyisine, Lokman Hekim’e dahi gösterilse, bu derdin def edilmesi mümkün değildir. M. Vural’da alınan bir Urfa türküsü bunu öyle güzel anlatır ki:
Tükendi nakd-i ömrüm
Dilde sermaye olan bir “ah” kaldı
Sanırım derdimi lokmana gösterdim
Dedi “Eyvah, eyvah!”
Bu derdin def’ine bir çare
Hakiki bir ilah kaldı.
Sağlık kurullarının kudreti
Bir tek hekimin görüşüne dahi son derece itibar eden halkımız için hekimlerin bir araya gelerek oluşturdukları kurullarda verilen kararlar neredeyse mutlak gerçek kabul edilir.
Doktor beyler cem oldular başıma
Kefen gömleğimi ölçün döşüme
Kan karıştı gözlerimin yaşına
Söyle doktor söyle ölecek miyim?
Ölmeden sılayı görecek miyim?
Hastalar, ölüp ölmeyeceklerini, öleceklerse ne kadar vakitleri kaldığını hekimlerin bildiğine inanırlar. Bu türkünün “Söyle doktor söyle ölecek miyim? / Ölmeden sılayı görecek miyim?”sözlerinden oluşan bağlantı bölümünü, çokça türkü ve halk şiirinde de görmekteyiz.
Kadirşinaslık konusu
Hekimlerin yapmaya çalıştıkları, yaşam boyunca ağrısız sızısız, kaliteli bir zaman geçirmek, önlenebilir ve ötelenebilir ölümleri de ertelemektir. Aşık Veysel, akciğer kanseri nedeniyle tedavi gördüğü hastanelerde, kanseri ortadan kaldıramasalar da daha rahat etmesini sağlayan, ömrünü bir süre de olsa uzatan hekimlerine minnettarlığını, şu kadirşinas dizelerle bildirir:
İstanbul’da Ankara’da Sivas’ta
Yüksek İhtisas’ta iy’olur hasta
Ömrüne bereket hekimler usta
Ölüm erteledi bilmem ne kadar
Kader anlayışı ve hekimlik
Yapabileceğimiz her şeyi yapmışsak, hastamızın ölüm denen kabullenilmesi imkânsız sonu dahi, “kader” sayacağı noktadayız demektir. Çünkü bizim insanımız için doktorun da yapacağı hiçbir şey kalmamışsa, ölüm kaderdir.
Kader böyle ise İzzet ne yapsın
Böyle gelmiş böyle gider ne yapsın
Hasta can veriyor doktor ne yapsın
Ciğer parça parça yaralı çıktı
Sonuç
Farklı tıp fakültelerinin öğrencilerinden geri bildirimler alınarak yıllar içinde bu sonuçlar değerlendirildiğinde; hekimin yüz ifadesinin önemi, sanatçı ruh yapısının hekimlik mesleğine katkıları, türkülerdeki sözlerin gerçek ve ortak yaşanmışlıklar olduğuna dair farkındalık, müziği ve şiiri müfredat materyali haline getiren ders türünün ilgi ve heves artırıcı yönü ile ulusal-mahalli değerlerin uluslararası norm ve öncelikler kadar vazgeçilmez olduğu bildirilmiştir.
Biz, tıp fakültesi eğitiminde “iyi hekim olmak” kavramını anlatmak üzere, ders aracı olarak kullandığımız sağlık türkülerini bir derste bir araya getirdik. Bir hekimde bu farkındalık bir kez oluştuğunda, ağrı-sızıdan ölüm ve kader anlayışına dek uzanan geniş yelpazede hastasını daha iyi anlayacak, beklentilerin ve korkuların seslendirildiği türküleri her duyduğunda farkındalığı canlı tutacaktır. Ders salonda bitecek, öğrenim ve eğitim ise türküleri her duyduğumuzda “rapel” aşı etkisiyle canlanarak devam edecektir.
Kaynaklar
Bugün ayın ışığı: Anonim Türkü, Yöre: Kırşehir, Kaynak Kişi: Neşet Ertaş
Cerrahpaşa Türküsü: Söz: Nuran Bahçekapılı (Volkan Konak’ın Ablası)
Söyle Doktor: Söz-Müzik: Anonim
Söz: Mukim Tahir’in Eşi, Müzik: Mukim Tahir, Yöre: Urfa
Tükendi nakd-i ömrüm: Anonim, Yöre: Urfa, Kaynak Kişi: Yılmaz Tatlıses
Uzun ince bir yoldayım: Söz-Müzik: Aşık Veysel Şatıroğlu
Vatandaş Türküsü -1 (“Tohtur beğ” diye de bilinir): Söz: Abdurrahim Karakoç
Eylül-Ekim-Kasım 2013 tarihli Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 28. sayı, s: 90-101’den alıntılanmıştır.
