Sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve sistematik bir şekilde sürdürülebilmesi için gereksinim duyduğumuz en önemli öge sağlık insan gücüdür. Değişen ve gelişen dünyada sağlık alanında bilim ve teknoloji açısından yaşanılan gelişmelere rağmen sağlık insan gücü önemini korumaya devam etmektedir. Sağlık insan gücünün varlığı o kadar önemlidir ki, sağlık sistemi içerisinde diğer faktörlerin olmadığı düşünülse bile sağlık sistemi varlığını devam ettirebilirken; sağlık insan gücünün olmadığı bir sağlık sisteminden bahsetmek mümkün değildir.

Sağlık hizmetlerine ulaşılabilirlik ve sunulan hizmet kalitesinin arttırılması noktasında önem taşıyan sağlık insan gücü planlaması; doğru sayıda sağlık çalışanının, doğru beceri, motivasyon, tutum ve davranışlara sahip bir şekilde doğru yer ve doğru zamanda istihdam edilmesi şeklinde ifade edilebilir. Sağlık insan gücü planlamasının en temel amacı; gelecekte oluşacak insan gücü arzı ile ihtiyacını dengede tutmaya çalışmaktır. Ülkemizin ihtiyaçları doğrultusunda yeterli nicelik ve nitelikte uygun donanıma sahip sağlık insan gücünün yetiştirilmesi sırasında arz fazlalığının oluşmaması da sağlanmalıdır.

Yapılan planlama çalışmaları ve gerekli düzenlemelerle birlikte son yıllarda sağlık insan gücü sayımızda yaşanılan artış hızlanmıştır. Bu artışın mevcut ivmeyle devam etmesi hâlinde Türkiye’nin ilerleyen yıllarda uluslararası düzeyde daha iyi konuma gelmesi beklenmektedir. Sağlık insan gücü sayısının yeterli ve mevcut insan gücünün ülke genelinde dağılımının dengeli olması ülkelerin sağlık durumunu etkileyen en önemli faktörler arasında yer almaktadır. Yıllar içerisinde bu kapsamda yapılan düzenleme ve planlama çalışmalarıyla insan gücünde yaşanılan niceliksel artışla birlikte bu insan gücünün ülke içerisinde daha dengeli bir şekilde dağılması sağlanmıştır.

Sağlık hizmetlerinin etkili ve verimli bir şekilde sürdürülmesinde sağlık insan kaynağının temini son derece önemli bir konudur. Türkiye’de sağlık alanında toplam çalışan sayısı son 10 yıl içerisinde 2 kat artarak, 1 Aralık 2023 tarihinde yaklaşık 1.420.000’e ulaşmıştır (1). Sağlık alanında çalışan kişilerin (1.423.810); yüzde 60,9’unu (867.570) toplam sağlık hizmetleri sınıfı (SHS) çalışanları, yüzde 17,5’ini (249.091) hemşireler, yüzde 14,4’ünü (205.680) hekimler, yüzde 4,2’sini (59.887) ebeler, yüzde 3,2’sini (45.196) diş hekimleri ve yüzde 2,9’unu (40.886) ise eczacılar oluşturmaktadır [Tablo 1 (1)]. Toplam hekimlerin (205.680); yüzde 50,4’ü uzman hekim, yüzde 27,7’si pratisyen hekim ve yüzde 21,9’u ise uzmanlık öğrencisi hekimlerden oluşmaktadır (1).

Temel Meslek GruplarıSağlık BakanlığıÜniversiteÖzelToplam
Hekim126.02942.83536.816205.680
Hemşire177.88137.26333.947249.091
Ebe56.3321.0092.54659.887
Diş Hekimi12.7745.88926.53345.196
Eczacı5.10875435.02440.886
Toplam SHS Çalışanı567.065112.035188.470867.570
Toplam Çalışan855.955183.060384.7951.423.810

Tablo 1. Temel Meslek Gruplarında Sektörlere Göre Sağlık Çalışanı Sayıları

(Tablo 1: Veriler 1 Aralık 2023 yılına aittir.)

Türkiye’de yıllar içerisinde hekim sayısı nüfusun büyüklüğünden daha hızlı artış göstermiştir. Böylelikle Türkiye’de yüz bin kişiye düşen uzman hekim sayısı 2002’de 91,9 iken 2023’te 174,4’e, toplam hekim sayısı ise 1993’te 105,4 iken 2023’te 241,2’ye yükselmiştir. Hekim sayılarında yıllar içerisinde gözlenen artışın süreklilik arz eden bir artış olduğu dikkat çekmektedir [Şekil 1 (2), Şekil 2(3)].

Türkiye’de 1993 yılında yüz bin kişiye düşen hemşire sayısı 93,7, yüz bin kişiye düşen ebe sayısı ise 62,6 iken 2023 yılında hemşire sayısı 292,1’e ebe sayısı ise 70,2’ye yükselmiştir [Şekil 3 (3), Şekil 4(3)]. 1993 yılında Türkiye’de yüz bin kişiye düşen diş hekimi ve eczacı sayısı sırasıyla; 19,1 ve 30,6 iken bu sayılar 2023 yılında 53’e ve 47,9’a yükselmiştir [Şekil 5(3), Şekil 6(3)].

image 10
image 11

*Uzman hekim sayısına asistanlar da dâhil edilmiştir.

image 12
image 13
image 14
image 15

Yüz bin kişiye düşen toplam hekim ve diş hekimi sayısı açısından ülkemiz dünya geneline göre daha iyi durumda olmakla birlikte, Avrupa Birliği (AB), Ekonomik İş birliği ve Kalkınma Örgütü (OECD), Dünya Sağlık Teşkilatı (DST) Avrupa Bölgesi ve DST Amerika Bölgesinde bulunan ülkelerin ortalamalarından daha düşük seviyededir [Şekil 7(4), Şekil 8(4)]. Hemşire ve ebe ile eczacı sayısında ise Türkiye ortalaması dünya ortalamasına yakın bir seviyededir [Şekil 9(4), Şekil 10(4)].

Türkiye’de yüz bin kişiye düşen hekim sayısı OECD ortalamasına göre halen düşük olmakla birlikte hekim sayısındaki artış hızı OECD ülkelerine göre çok daha yüksektir. Yüz bin kişiye düşen hekim sayısı OECD ülkelerinde 2012 yılından 2021 yılına kadar yüzde 17 artarken, Türkiye’de 2012 yılından günümüze kadar yaklaşık yüzde 40 artmıştır(5). Daha sonra da göreceğimiz üzere bu belirgin artış hızlanarak devam edeceğinden Türkiye ile OECD ortalaması arasındaki farkın hızlı bir şekilde kapanması beklenmektedir.

image 16
image 17
image 18
image 19

(Şekil 7,8,9 ve 10: Türkiye verisi 1 Aralık 2023 yılına ait olup diğer veriler 2021 yılı ya da en yakın yıla ait verilerdir.)

Türkiye’de sağlık hizmetleri sınıfı çalışanlarının yaklaşık yüzde 64’ünü kadınlar, yüzde 36’sını ise erkekler oluşturmaktadır. SHS toplamının büyük bir kısmının kadınlardan oluşması, hemşirelerin niceliksel olarak fazla olması ve hemşirelik meslek seçiminin ağırlıklı olarak kadınlar (%80,6) tarafından tercih edilmesinden kaynaklanmaktadır. Hekimlerin yüzde 43,2’sini, diş hekimlerinin yüzde 51,7’sini ve eczacıların da yüzde 58,7’sini kadınlar oluşturmaktadır [Tablo 2(6)].

SHS çalışanlarının yaş gruplarına göre dağılımları incelendiğinde, en fazla çalışanın 35 yaş altı grupta olduğu görülmektedir. Toplam SHS çalışanlarının yüzde 53,8’i, diş hekimlerinin yüzde 50,7’si, eczacıların yüzde 53,6’sı ve hemşirelerin yüzde 60,7’si 35 yaş altı grupta yer almaktadır. Sağlık alanında çalışanların yoğun olarak bulunduğu bir sonraki yaş grubu ise 35-44 yaş grubudur [Şekil 11(6)].

Türkiye’deki hekimlerin; yüzde 21,5’i 35 yaş altı kadın ve yüzde 20,5’i 35 yaş altı erkek olmak üzere toplamda yüzde 42’si 35 yaşın altındadır. Bu oran için OECD ülkeleri ortalaması ise toplamda yüzde 23,2’dir. Bu da Türkiye’deki hekimlerin OECD ortalamasına göre daha genç yaşta olduğuna işaret etmektedir [Şekil 12(7)]. Tıp fakültelerindeki kontenjan artışı ve buna bağlı mezun sayılarında yaşanacak artışlarla birlikte önümüzdeki yıllarda hekimler içerisindeki genç yaş grubunun daha da artacağı beklenmektedir.

Tablo 2. Türkiye’de Sağlık Hizmetleri Sınıfı Çalışanlarının Yaş ve Cinsiyete Dağılımı

23143 png
image 20 png
image 21 png

(Tablo 2 ve Şekil 11: Veriler 1 Aralık 2023 yılına aittir.)

(Şekil 12: Türkiye verisi 1 Aralık 2023 yılına ait olup OECD ortalamasına ilişkin ülke verileri 2021 ya da en yakın yıla ait verilerdir. OECD ülke verilerinin değerlendirilmesi aşamasında 2021 yılı ya da en yakın yıl yaklaşımından ve yuvarlamadan dolayı kadın ile erkek OECD ortalaması toplamda 100’ü vermemektedir.)

Uluslararası boyutta hemşire hekim oranı açısından OECD ülkeleri ortalaması 2,5 olup bu oran Türkiye’de 1,2’dir(8). Türkiye’de hemşire hekim oranı yıllara ve sektörlere göre son yıllarda gelişim göstermiştir. 2002 yılından 2023 yılına kadar olan süreçte hemşire hekim oranı; Sağlık Bakanlığında 0,9’dan 1,4’e, üniversitede 0,4’ten 0,9’a, özelde 0,6’dan 0,9’a ve toplamda ise 0,8’den 1,2’ye yükselmiştir(9). Bu konuda son yıllarda gelişim sağlanmış olsa da özellikle özel sektör ve üniversiteler için hemşire hekim oranının düşük olduğu görülmektedir. Tıp fakültelerinden mezun sayılarının giderek artması ve bunların tamamının istihdam edilmesiyle birlikte hem hemşire sayımızın daha fazla artırılabilmesi hem de hemşire hekim oranının beceri bireşimi açısından olumsuz etkilenmemesi adına hemşire istihdamının da artırılması gerekli olacak gibi görünmektedir.

Türkiye’de sağlık insan gücünün sayısal olarak arttırılabilmesi adına sağlık meslek mensubu yetiştiren okullara alınan öğrenci ve dolayısıyla mezun sayılarında son yıllarda önemli bir artış görülmüştür. 2010 yılı ve 2022 yılında mezun sayıları sırasıyla; tıp fakültesinde 5.074’ten 14.506’ya, diş hekimliğinde 950’den 4.607’ye, hemşirelikte 4.007’den 14.864’e, eczacılıkta 815’ten 2.707’ye ve ebelikte ise 1.262’den 3.170’e yükselmiştir(10). Türkiye’de yüz bin kişiye düşen tıp fakültesi mezun sayısı OECD ortalamasından 1,22 kat, diş hekimliği fakültesi mezun sayısı ise 1,98 kat fazladır. Yüz bin kişiye düşen hemşirelik ve eczacılık mezunlarında ise Türkiye, OECD ortalamasının altında yer almaktadır [Şekil 13(10)].

image 22

*Hemşirelik bölümü mezun sayıları; örgün öğretim ve ikinci öğretim toplamına aittir.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             (Şekil 13: Türkiye mezun verisi 2022 yılına ait olup OECD ortalamasına ilişkin ülke verileri 2021 yılı ya da en yakın yıla ait verilerdir.)

Türkiye’de yüz bin kişiye düşen hekim sayısı henüz arzu ettiğimiz düzeyde olmamakla birlikte hekim başına düşen yıllık müracaat sayısı da OECD ortalamasının 2,8 katıdır. Hekim başına düşen yıllık müracaat sayısı Türkiye’de 4.367 iken OECD ortalaması ise 1.562’dir(11). Bu durum kısmen hekim sayımızın henüz arzu ettiğimiz seviyede olmamasına bağlanabilse de Türkiye’de sağlık hizmetlerine erişimin son yıllarda önemli düzeyde artması ile yakından ilişkilidir. Kişi başı hekime müracaat sayısı OECD ülkelerinde 5,8 iken Türkiye’de 10’dur(OECD ülkelerinde hekim başına düşen yıllık müracaat sayısı, kişi başı hekime müracaat sayısı ve bin kişiye düşen hekim sayısı verilerinden hesaplanmış olup; Türkiye verisi 2022 yılına ait olup OECD ortalamasına ilişkin ülke verileri 2021 yılı ya da en yakın yıla ait verilerdir.) (11).

Türkiye’de sağlık insan gücünün sayısal durumunun kısaca incelendiği ve dünya verileriyle karşılaştırıldığı bu çalışmada; sağlık insan gücü sayımızın OECD ortalamasıyla kıyaslandığında henüz arzu ettiğimiz seviyede olmadığı bununla birlikte son yıllarda gerek mezun sayılarının gerekse buna paralel olarak istihdamın arttırılması neticesinde büyük bir gelişim gösterdiği gözlenmektedir. Önümüzdeki yıllarda mezun sayılarının daha da artması ile birlikte OECD ülkeleri ile Türkiye arasındaki fark giderek daha hızlı kapanacaktır. İnsan kaynağı sayımızın giderek artması sağlıkta hizmete erişimi kolaylaştırmış olup kişi başı hekime müracaat sayısı da artmıştır. Bu durumun hizmete erişimin kolaylaştırılması yanında sağlık okur yazarlığı açısından da dikkate alınması önemlidir. Türkiye’de hemşire hekim oranının henüz istenilen seviyede olmaması hemşire istihdamının daha da arttırılması gerektiğine işaret etmektedir. Son olarak sağlık insan gücümüzün OECD ortalamasına göre çok daha genç olması ve ülkemizde verilen kaliteli eğitim sağlık insan gücümüzün uluslararası hareketliliğini iyi yönetmemiz gerektiğine işaret etmektedir.

Sağlık alanında sunulan hizmetlerin kalitesini ve ulaşılabilirlik seviyesini arttırmak için yapılan düzenleyici ve geliştirici çalışmalar ile birlikte sağlık insan gücü planlama çalışmaları sadece Türkiye’nin değil, tüm dünyanın gündeminde olan ve olmaya da devam edecek ehemmiyetteki konular arasındadır.

Kaynaklar

  1. 2013 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2014. https://www.saglik.gov.tr/TR,84930/saglik-istatistikleri-yilliklari.html (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

 2023 Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 Entegre Kurumsal İşlem Platformu (EKİP) Ham Verisi.

2023 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.

Nüfus Verileri: 2002 ve 2020 Yılları da Dâhil Aradaki Yılların Nüfusları: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) Nüfus Tahminleri, 2000-2006, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS), 2007-2020. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 19.08.2021).

2022 Yılı Nüfusu: TÜİK ADNKS Sonuçları, 2022. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

2002, 2008, 2011, 2014, 2017 ve 2020 Yılı Verileri: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık İstatistikleri Yıllıkları.

https://www.saglik.gov.tr/TR,84930/saglik-istatistikleri-yilliklari.html (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

2023 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.

Nüfus Verileri: 1993, 1996 ve 1999 Yılı Nüfusları: TÜİK, Yıl Ortası Nüfus Tahminleri ve Projeksiyonları, 1986-2025. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 19.08.2021).

2002 ve 2020 Yılları da Dâhil Aradaki Yılların Nüfusları: TÜİK Nüfus Tahminleri, 2000-2006,

ADNKS, 2007-2020. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 19.08.2021).

2022 Yılı Nüfusu: TÜİK ADNKS Sonuçları, 2022. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

  • Türkiye: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.

DST Bölgeleri: World health statistics 2023: monitoring health for the SDGs, Sustainable Development Goals. Geneva: World Health Organization; 2023. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO. https://www.who.int/ (Erişim Tarihi: 01.01.2024).

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 26.09.2023).

AB: Eurostat. https://ec.europa.eu/eurostat/ (Erişim Tarihi: 26.09.2023).

Nüfus Verileri: 2012 Yılı Nüfusu: TÜİK Nüfus Tahminleri, 2000-2006, ADNKS, 2007-2020.

Erişim Adresi: https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 19.08.2021).

2022 Yılı Nüfusu: TÜİK ADNKS Sonuçları, 2022. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 26.09.2023).

  • Sağlık Çalışanı Verileri: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.
  • Türkiye: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 27.12.2023).

  • Türkiye: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 26.09.2023).

  • 2002 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2011.

https://www.saglik.gov.tr/TR,84930/saglik-istatistikleri-yilliklari.html (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

2023 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Aralık 2023 EKİP Ham Verisi.

 10) Türkiye: Nüfus Verisi: TÜİK ADNKS Sonuçları, 2022. https://data.tuik.gov.tr (Erişim Tarihi: 02.01.2024).

Mezun Verisi: Yükseköğretim Kurulu (YÖK), Yükseköğretim Bilgi Yönetim Sistemi. https://istatistik.yok.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 01.01.2024).

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 26.12.2023).

  1. Kişi Başı Hekime Müracaat Sayısı: Türkiye: 2022 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık İstatistikleri Yıllığı. 2022 Haber Bülteni. https://www.saglik.gov.tr/TR-99900/haber-bulteni-2022.html (Erişim Tarihi: 10.01.2024).

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 21.12.2023).

1.000 Kişiye Düşen Hekim Sayısı: Türkiye: 2022 Yılı Verisi: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1 Ocak 2023 EKİP Ham Verisi.

OECD: OECD.Stat. https://stats.oecd.org/ (Erişim Tarihi: 26.09.2023).

Yazının PDF versiyonuna ulaşmak için tıklayınız.

SD (Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü) Dergisi 2024/1 tarihli, 65. sayıda sayfa 120– 123’de yayımlanmıştır.