Laboratuvar tıbbının önemli bir alt dalı olan klinik biyokimya, klinisyenlere ve diğer sağlık çalışanlarına objektif veri sağlayarak, klinik karar vermeyi kolaylaştıran tıp dalıdır. Biyokimya; hastalıkları önleme, tanı, tedavi ile ilgili kararların verilmesi için tıbbın önemli tamamlayıcıdır. Hastalara kaliteli, güvenli, etkili, kanıta dayalı laboratuvar verileri sağlar. 1970’lerde ortaya atılan bir terim olan “teletıp”, uzaktan iyileşme anlamına geliyordu. Teletıp için çeşitli tanımlar mevcut olsa da bireylerin bakımlarını desteklemek amacıyla, sağlık hizmeti sağlayıcılarının etkili iletişimini sağlamak için teknolojinin kullanılması olarak tanımlanabilir. Bu teknolojik araçlar ve kaynaklar arasında bilgisayarlar, internet (web siteleri, bloglar ve e-postalar), canlı yayın teknolojileri (radyo, televizyon ve web yayını), kayıtlı yayın teknolojileri (podcast, ses ve video oynatıcılar ve depolama cihazları) ve telefon (sabit veya mobil, uydu, visio/video konferans vb.) bulunur. Teletıp, doktor ve hasta arasındaki basit bir telefon görüşmesinden, geri bildirim ve video konsültasyonları ile uzaktan izleme içeren karmaşık sistemlere kadar uzanabilir. Literatüre bakıldığında, en sık olarak teletıp ve telesağlık terimleri kullanılmaktır. Birbirinin yerine kullanılmasına rağmen, telesağlık tanım olarak tüm sağlık meslekleri tarafından sunulan koruma, önleme, eğitim gibi diğer genel sağlık uygulamalarını ifade ederken, teletıp sadece hekimler tarafından sunulan hizmetleri ifade eder. Ayrıca benzer anlamlarda “dijital sağlık”, “e-sağlık” , “uzaktan sağlık” gibi farklı terminolojilerin kullanıldığı görülmektedir. Teletıp uygulamaları ağırlıklı olarak; teleacil tıp, teleradyoloji, teledermatoloji, telepatoloji, telekonsültasyon, telepsikiyatri, teleevde bakım ve telecerrahi gibi alanlarda kullanılmaktadır. Telebiyokimya farklı isimlerle ve adı konmamış şeklinde uygulamada olmakla birlikte yukarıda belirtilen terimler kullanılarak yapılan Pub-med taramasında Telebiyokimya başlığında makaleye rastlanmamıştır. Mevcut durumda uygulanan telekonsültasyon, teleevde bakım/sağlık başlıkları telebiyokimya kapsamına girebilecek konuları içermektedir. Teletıp uygulamaları içerisinde önemli bir yere sahip olan telekonsültasyon, iletişim araçları kullanılarak teşhis ve tedavi konusunda görüş alışverişi esasına dayanmaktadır. Teleevde bakım/sağlık; bilgisayar yazılım programı ve akıllı telefon uygulamaları kanalı ile hastanın hayati bulgularının (kalp grafiği, şeker, tansiyon, ateş, nabız, cilt rengi, oksijen satürasyonu vb.) doktor veya doktorlara anlık olarak iletilme süreci olarak tanımlanmaktadır. Hasta yatağının başında bakım noktası testleri (POCT) de telebiyokimya uygulamalarıdır.
Gelişen Laboratuvar Tıbbı Kavramından Telebiyokimyaya Geçiş
Laboratuvar, hasta örneklerinin gönderildiği ve test sonuçlarının cihazlar tarafından oluşturulduğu bir kara kutu olarak görülüyor. Sadece hastaların değil, diğer sağlık çalışanları ve doktorların da laboratuvar test süreci hakkında çok az bilgisi vardır. Bu, büyük ölçüde, klinik laboratuvarlarda yürütülen önemli çalışmaların kapalı alanlarda yapılmasından kaynaklanan görünmezlik ve laboratuvar test teknolojisindeki gelişmelerin bilinmemesinden kaynaklanmaktadır. Laboratuvarda kullanılan otoanalizörler, bilgi sistemleri elektronik tıbbi kayıtlar arasında daha etkili iletişime izin veren yazılımların kullanılmasıyla otomasyon gelişti. Otomasyonun gelişimiyle birlikte laboratuvar teknolojisi, üretkenliğin artmasını ve laboratuvar hatalarının azalmasını sağladı. Yan yana eklenerek birleştirilmiş otoanalizörler, binlerce numunenin bir günde işlenmesine olanak vererek test sonuç süresini çok azaltmıştır. Laboratuvar tıbbında bir başka önemli gelişme, tahlil sistemlerinin küçük el cihazlarına indirgenmesi ve Hasta Başı Testleri/Point-of-care testing (POCT) testlerinin ortaya çıkması olmuştur. Bunlar, geleneksel merkezi laboratuvarlar dışında, yataklı veya ayaktan hasta bakımının yapıldığı herhangi bir yerde uygulanan testlerdir. Kullanımı kolay taşınabilen cihazlarla çok hızlı sonuç gereken durumlarda yapılan ve hastaya verilecek bakımda değişikliğe neden olabilecek testlerdir. Laboratuvar tıbbının modern versiyonu olarak kabul edilirler. Bu testler arasında kan glikozu, kan gazı, elektrolitler, temel ve kapsamlı metabolik panel, kardiyak markerlar (troponin, CK-MB, myoglobin, BNP), dipstick idrar analizi, hamilelik testi, gaitada gizli kan, lipid paneli ve kolesterol, yenidoğan bilirubini, koagülasyon testleri (protrombin zamanı/INR, D-dimer, pıhtılaşma zamanı, platelet fonksiyonu ) sayılabilir. Son zamanlarda bazı merkezlerde POCT sonuçlarının belgelenmesine ve çeşitli ara yazılımlar ile merkezi laboratuvar bilgi sistemlerine bağlanması, böylece hasta POCT verilerinin hasta elektronik tıbbi kaydına (EMR) iletilmesine olanak sağlanmıştır. Klinisyenlerin anında merkezi verilere erişme becerisi, klinik sonuçlarda ek iyileştirmeler sağlamış ve merkezi laboratuvarda daha iyi test kullanımına ve gereksiz test isteminin azalmasına yol açmıştır.
Web tabanlı ve mobil iletişimin yakın zamanda ortaya çıkışı, hastalar, klinisyenler ve laboratuvarlar arasında yenilikçi elektronik ve çevrimiçi yöntemler kullanarak sürece dâhil olmak için önemli bir fırsat yarattı. Aslında laboratuvar tıbbı, tıbbi laboratuvar test sonuçlarıyla ilgili son derece büyük, zengin ve karmaşık bilgi kümelerini analiz etmek için eşsiz bir fırsat sunan bir alandır. Son yıllarda laboratuvar test bilgilerine erişimi iyileştirmek ve test sonuçlarının yorumlanmasına yardımcı olmak için giderek artan sayıda web tabanlı ve mobil uygulamalar geliştirilmiştir. Bu uygulamalar, referans laboratuvar değer bilgileri sağlayan basit uygulamalardan karmaşık tıbbi teşhis veri yönetimine kadar çeşitlilik gösterir. Tru-Solutions Inc. tarafından geliştirilen “eLab”, Kullanıcı dostu bir ara yüz ve erişim kontrolü sağlayan kapsamlı bir tıbbi teşhis merkezi ve laboratuvar yönetim yazılımıdır. İMedDx.com ile bağlantılıdır. Böylece esnek hasta arama ve seçimine izin verir ve mobil / tablette bir eLab Dashboard içerir, hastalar ve laboratuvarlar raporlarına çevrimiçi olarak erişebilirler. Diğer kullanışlı bir uygulama Davis Laboratory & Diagnostic Tests medikal aplikasyonudur. Geniş kapsamlı testler ve endikasyonlar, hasta hazırlığı ve sonuç yorumlama konusunda rehberlik sağlayan kullanışlı bir uygulamadır. Uygulama, iPhone / iPad, Android ve Blackberry dahil olmak üzere birçok platformda mevcuttur. “LabGear”, tıbbi laboratuvar testi için bir cep aracı sağlayan başka bir tıbbi laboratuvar referans uygulamasıdır ve 200’den fazla laboratuvar testi için normal laboratuvar referans değeri bilgisi sağlayan MedCalc ile entegre edilmiştir. CALIPER Reference App dahil olmak üzere size referans laboratuvar değerleri sağlayan birkaç başka tıbbi uygulama vardır. Laboratuvar tıbbı; mikrofluid, minyaturizasyon, mikrofabrikasyon, mikroelektronikler kullanılarak sıvıların elektromanyetik hareketi, ekonomik ışık kaynakları ve nanodiagnostik gibi teknolojilerin ve bilişim teknolojilerinin gelişimine paralel olarak daha sofistike cihaz ve yöntemlerle gelişmeye devam ediyor. Transkutanöz glukometre, bilirubinometre ve oksimetreler, hastane bilgi sistemine bağlanabilen cihazlar, wireless veri aktarabilen cihazlar gelişmektedir. Benim de şahitlik ettiğim son 25 yılda, laboratuvar tıbbında ve klinik teşhis biliminde manuel işlemlerden neredeyse tam otomasyona geçiş gerçekleşti ve bu alandaki ilerlemeler devam etmektedir. Klinik laboratuvarların teknolojik gelişimlerden yararlanması ile bu gelişmeler telelaboratuvar alanıyla etkinliğini artıracaktır.
Otomasyon ve Robotik
Laboratuvar alanlarında kullanılmaları için insansı robotların yetenekleri henüz sınırlıdır. Ancak, laboratuvara örnekleri teslim etmek için taşıma modellerinin ve insansı robotların kullanılması en olası tahminlerden biridir. Daha uygun maliyetli laboratuvarlara ihtiyaç duyulması nedeniyle otomasyon ve robotik talebinin artmaya devam edeceğine inanılıyor. Yaşlanan nüfus bu alandaki ihtiyacı artıracağından, robotik teknolojinin gitmek için hala uzun bir yolu olabilir ve gelecekte laboratuvarlarda makinelerin önemli bir rol oynayacağını ummak mantıksız değildir.
Biyokimya Laboratuvarları Ne Yapmalı?
Klinik laboratuvarlar, sanal doktorların laboratuvar test emirlerini mevcut sağlık yasalarıyla tutarlı bir şekilde yerine getirmek için hazırlıklı olmalıdır. Uzmanlar, laboratuvar yöneticilerine yakın zamanda sağlık şirketlerine ulaşmalarını ve sanal sağlık hizmeti ağlarına dâhil olmalarını tavsiye ediyor. Laboratuvarlar ayrıca, sigorta şirketi üyeleri ve teletıbbı seçen hastalar için test planlamasını ve raporlamayı erişilebilir ve uygun hale getirerek fayda sağlayabilir. Uzaktan iletim ve yorumlama sistemlerini doğrulayabilmemiz ve sürdürebilmemiz gerekir. Bu yorum hastadan sorumlu olmayan biri tarafından veya bir teşhis algoritması tarafından uzaktan yapıldığında, sorumluluk ve mesleki sorumluluğun net tanımlarına ihtiyacımız olacaktır.
Dünyada Telebiyokimya Uygulamaları
İnsanlar için telehematoloji sistemlerinin kullanım örnekleri olmakla birlikte ABD’deki en gelişmiş uygulamalar veteriner hekimler içindir. Biyokimyada teletıp uygulamaları yaygın değildir. En gelişmiş yaklaşımlar, kan gazı cihazları üzerinde kalite kontrol ve kalibrasyon parametrelerinin uzaktan sorgulanmasını içerir. Cihazlar, VALAB (Erems, Fransa), gibi yapay zekâ sistemlerine bağlanır. Valab, analitik veri setlerini klinik olarak doğrulamak için kural tabanlı bir sistem olarak geliştirilmiştir. Veri kümelerini geleneksel referans aralıklarına ve eylem sınırlarına göre kontrol eden delta kontrolü ve otomatik korelasyon teknikleri içerir. İngiltere’de hamile kadınlarda trizomi 21 riskinin algoritmalarla belirlenmesi ve hasta bilgileri ile serum hCG ve östriol sonuçlarının değerlendirilerek iletilmesi diğer bir örnektir. Ayrıca, literatürde diyabet hastalarının, teletıp yöntemi ile evde takibinde kan şekeri yönetimini anlatan çok sayıda çalışma bulunmaktadır.
Teletıp ve Telebiyokimyanın Geleceği
Laboratuvar tıbbının geleceğine ilişkin tahminler, sağlık profesyonelleri için bir ilgi kaynağı olmaya devam ediyor. Pandeminin başlamasıyla birlikte, sağlık sistemleri teletıp hizmetleri artırarak sağlık hizmetlerini genişletti. Ayrıca birkaç ülke teletıp kullanımıyla ilgili yasa ve yönetmeliklerini değiştirdi. Buna ek olarak COVID-19 salgını sırasında sağlık hizmeti sunumunun değişen manzarasıyla, sigorta şirketleri teletıp yoluyla verilen hasta bakımı için masrafları geri ödemeye başladı. Bugüne kadar yapılan incelemeler, teletıbbın sağlık hizmeti sağlayıcıları tarafından karşılanan sağlık yükünü hafifletebileceğini, hastanın kendi kendini yönetmesini kolaylaştırabileceğini ve hasta ihtiyaçlarını giderebileceğini öne sürmektedir. Bütün bu gelişmeler teletıp alanının gelişeceğini öngörmemizi sağlıyor. Klinik laboratuvarların geleceği için önümüzdeki on yıllarda iki olasılık ön plana çıkıyor. Birincisi, geleneksel laboratuvar testlerinin birleştirildiği büyük laboratuvarlar ve ikincisi, her yıl %10-12 büyüme hızı olan bir pazar oluşturan POCT testlerinin yaygın kullanımı. Teletıbbın 2032-2062 döneminde önemli bir rol oynayacağı tahmin ediliyor. Tahmin yapmak bir bilim değildir ve her alanda önceden yapıldığı halde gerçekleşmemiş birçok tahmin bulunmaktadır. Bununla birlikte, geleceğin laboratuvarları iletişim teknolojilerini, otomasyonla birleştiren ve uygulamalarla güçlendiren zamandan ve mekândan bağımsız çalışabilen dünya laboratuvarları olacaktır.
Kaynaklar
Adeli K. Laboratory Medicine – A Hidden Treasure in Healthcare Clinical Biochemistry: 50 (2017) 645–647.
Doraiswamy S, Abraham A, Mamtani R, Cheema S Use of Telehealth During the COVID-19 Pandemic: Scoping Review. J Med Internet Res. 2020 Dec 1; 22(12):e24087.
https://healthmanagement.org/pdf/article/the-future-of-laboratory-medicine-1. (Erişim Tarihi 18.03.2021)
https://journals.sagepub.com/doi/full/10.1016/S1535-5535-04-00045-0 (Erişim Tarihi 18.03.2021)
https://www.darkdaily.com/as-primary-care-providers-and-health-insurers-embrace-telehealth-how-will-clinical-laboratories-provide-medical-lab-testing-services/ (Erişim Tarihi 18.03.2021)
SD (Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü) Dergisi YAZ 2021 tarihli, 59. sayıda sayfa 86-87’de yayımlanmıştır.
