Eczacılık Eğitimi: Mevcut Durum ve Yeni Arayışlar

Doç. Dr. Barkın Berk

İnsanlar, hastalandıklarında kendilerini tedavi edenlere karşı her zaman minnet ve saygı duymuşlardır. Bilimin daha isminin konulmadığı çağlarda büyü/ritüelik seramoniler ile karışık bitki dekoksiyon ve ekstreleri, doğal minareller, taşlar,  hayvansal ekstreler veya salgılar, bazı zamanlarda insan organları tedavi amaçlı kullanılmıştır. İnsanlar bu yeti ve bilgilere sahip olanları, yüce, ulu güce sahip, tanrısal veya tanrıların elçileri addetmişlerdir. Bu bağlamda eczacılığın ve paralelinde tıp tarihinin başlangıcı bilinmemektedir.

Simya (Alchemy, Al-kimiya), dini ritüeller, keşifler, savaşlar ile başlayan eczacılığın hikâyesi bilgi teknolojileri ve biyoinformatik çağında tüm hızıyla devam etmektedir. Bu süreç içerisinde hiçbir bilim, mesleki uygulamaları veya eğitim, teknolojik değişim ve gelişimin yanı sıra, toplumsal sosyolojik ve psikolojik değişim, politika, ekonomi, ticaret veya hukuksal değişimden eczacılık mesleğinde olduğu kadar etkilenmemiştir.

Eczacı, temel hayat gayelerini yerine getirmeye çalışırken bir yandan toplumun ve değişen dünyanın kendisinden talep ettiği vazifeleri ve servis hizmetini verirken, diğer yandan mesleğine konan kurallar doğrultusunda güncel bilgilere uyum sağlamak zorunda kalmıştır.

Eczacılık meslek eğitmenleri ise sürekli mesleği besleyen diğer disiplinleri öğrenmek, takip etmek, araştırmak ve mesleğe adapte etmeye çalışırken, diğer taraftan mesleği reel dünyada icra edecek veya bilimi sürdürecek meslektaşlarının talep ettiği/ihtiyaç duyduğu şekilde değiştirip yenileyerek onlara aktarmaya çalışmıştır.

Ülkemizdeki eczacılık eğitiminin eğrisini veya doğrusunu, bugünü veya geleceğini tartışmadan önce, eczacılık “sanatının” tanımı ve durum fotoğraflarının tarihi gelişim ile beraber tam ve eksiksiz ortaya konması ve bunlardan gerekli derslerin çıkarılması gerektiği açıktır.

Türkiye’de eczacılık eğitiminin güncel durumu

Eczacılık mesleğinin tarifi ilk olarak, 18 Aralık 1953 tarih ve 6197 Sayılı Kanunda yapılmıştır. Bu kanunun bazı maddeleri, 17 Mayıs 2012 tarih ve 6308 Sayılı Kanunla değiştirilmiştir. Yeni kanuna eklenen en önemli maddelerden birisi, oldukça geniş bir eczacılık tanımıdır.

“Eczacılık; hastalıkların teşhis ve tedavisi ile hastalıklardan korunmada kullanılan tabii ve sentetik kaynaklı ilaç hammaddelerinden değişik farmasötik tipte ilaçların hazırlanması ve hastaya sunulması; ilacın analizlerinin yapılması, farmakolojik etkisinin devamlılığı, emniyeti, etkinliği ve maliyeti bakımından gözetimi; ilaçla ilgili standardizasyon ve kalite güvenliğinin sağlanması ve ilaç kullanımına bağlı sorunlar hakkında hastaların bilgilendirilmesi ve çıkan sorunların bildiriminin yapılmasına ilişkin faaliyetleri yürüten sağlık hizmetidir.”

Bu tanım, bir bakıma eczacının görevleri yanında, eczacılık eğitiminin kapsamında nelerin olması gerektiği ile ilgili ana hatları belirtmektedir. Ulusal yeterlikler çerçevesinde, eczacılık eğitiminin program çıktılarında ilgili konuların yer almasının gereği açıktır.

Günümüzde, 25 tanesi ülkemiz ve 3 tanesi KKTC sınırları içerisinde kuruluşu gerçekleştirilmiş veya gerçekleştirilme aşamasında olan toplam 28 eczacılık fakültesi bulunmaktadır. İlk eczacılık okulu olarak 1839 yılında açılan ve bugünkü İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi’ni oluşturan okuldan sonra 1961-1968 yılları arasında açılan 6 eczacılık okulu ile birlikte fakülte sayısı 1998 yılına kadar 7 adet olarak kalmıştır. O yıldan günümüze kadar açılan eczacılık fakültesi sayısı, 2013 yılında 4 yeni fakültenin daha açılması ile birlikte 28’e ulaşmıştır. Öğrenci alan fakülte sayısı 20 olmuş, bu fakültelere 2012-2013 eğitim yılı başında toplam 1676 yeni öğrenci yerleştirilmiştir (Tablo 1). Eczacılık lisans eğitimi süresi 5 yıldır. Eczacılık dallarına ait yüksek lisans öğretim süresi ortalama 2 yıl, doktora çalışmaları ortalama 4 yıl sürmektedir.

Tablo 1: 2012 YGS sonuçlarına göre öğrenci alan eczacılık fakülteleri, bulundukları iller, kontenjan, yerleşen aday sayısı, minimum ve maksimum puanları

2011-2012 öğretim yılında 16 eczacılık fakültesindeki öğrenci ve öğretim elemanları sayıları incelendiğinde Tablo 2 elde edilmektedir.

Tablo 2: 2011-2012 öğretim yılında eczacılık fakültelerine kayıt olan/okuyan/mezun olan öğrenci ve öğretim üye/yardımcılarının cinsiyetleri ile sayıları

Rakamlar karşılaştırıldığında sadece 2012 yılında eczacılık fakültelerine kaydolan öğrenci sayısının 190 kişi artmış olduğu görülmektedir.

Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün hazırlamış olduğu “2023 Yılı Sağlık İşgücü Hedefleri ve Sağlık Hizmetleri Hakkında Rapor”un eczacılıkla ilgili bölümünde mevcut iş gücü rakamları verilmiş ve 2023 yılı için öngörülen durum belirlenmiştir. Buna göre 2011-2012 öğretim yılında Türkiye’deki 16 eczacılık fakültesine toplam 1483 yeni kayıt yapılmıştır. Bu yıl mezun olanlarla birlikte mevcut eczacı sayısı, yaklaşık 27 bin olacaktır. Bu yıldan itibaren yeni kayıt yaptıran öğrenci sayısının yaklaşık aynı kalması durumunda 2023 yılı sonunda eczacı sayısının yaklaşık 37 bin olacağı hesaplanmaktadır. Yeni düzenlemeyle, her 3 bin 500 kişiye bir eczane düşmesi ve bazı eczanelerin yardımcı eczacı çalıştırması durumunda, serbest eczanelerde çalışan eczacı sayısının 30 bin civarında olması beklenmektedir. Hastanelerde klinik eczacılık uygulamalarının yaygınlaşmasıyla bu sektördeki eczacı sayısının da 7 bin civarında olması gerektiği öngörülmektedir. Böylece öğrenci kontenjanlarının aynı kalması durumunda, 2023 hedeflerinde mezun eczacı sayısı ile çalışan eczacı sayısı rakamlarının eşit olacağı hesaplanmaktadır.

2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerindeki öğretim üye ve yardımcılarının yıllara göre sayılarındaki değişim  (Tablo 3) incelendiğinde, 11 yıl içerisinde toplam öğretim üyesi sayısındaki artış 145 kişi iken özellikle araştırma görevlisi sayısında düşüş gözlenmektedir. 2001 yılında öğretim elemanı başına düşen öğrenci sayısı 11,8 iken günümüzde 14’lere çıkmaktadır. Kaldı ki bu istatistik homojen dağılımı göstermemektedir. Fakültelerde öğretim veren öğretim üyeleri ve yardımcıları eski ve köklü kurumlarda lokalize halde bulunmaktadır. Eğitim, yeni açılan fakültelerden görevlendirme yolu ile yürütülmektedir. Yeni kurulan fakültelerde öğretim üyesi/yardımcısı başına düşen öğrenci sayıları, bahsi geçen sayının onlu katlarına ulaşmaktadır.

Tablo 3: 2001-2012 öğretim yılları arasında eczacılık fakültesi öğretim üye/yardımcıları sayıları

Eczacılık öğretiminde de diğer bilimlerde olduğu gibi öğretim üyeliğine giden yol lisansüstü programlar ile başlamaktadır. 2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerinin yüksek lisans programları 1515, doktora programları 417 mezun vermiştir. (Tablo 4)

Tablo 4: 2001-2012 Öğretim yılları arasında eczacılık fakülteleri yüksek lisans ve doktora programlarına kayıt olan /okumakta olan/ mezun öğrenci sayıları

Eczacılıkta, lisansüstü öğretimi, temel bilimler ve meslek bilimleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Genel yönelim olarak meslek bilimleri eczacılık mezunları tarafından tercih edilirken, temel bilimler ilgili lisans mezunları tarafından da tercih edilmektedir. Eczacılık lisansından farklı bir lisans sahibi, meslek bilimlerinde lisansüstü eğitim almak isterse lisansüstü eğitim konusuna koordineli meslek lisans dersleri kendisine lisansüstü eğitim sürecinde verilmektedir.  (Tablo 5)

Tablo 5: 2001-2012 öğretim yılları arasında eczacılık fakülteleri yüksek lisans ve doktora programlarına kayıt olan /okumakta olan/ mezun öğrencilerin programlardaki genel dağılımları

Genellikle eczacılık temel bilimlerine başvuran adayların yaklaşık yarısının kimya, biyoloji ağırlıklı olmak kaydıyla diğer lisans mezunlarından oluştuğu, meslek bilimlerinin ise tamamının eczacılık mezunlarından olduğu kabul edilirse, kaba bir hesapla 2012 yılında eczacılık fakültelerinden mezun olan 988 öğrencinin yaklaşık %27’sinin yüksek lisans programına devam etmeyi tercih ettiği görülmektedir. Bu durum geçmiş yıllar ile paralellik göstermektedir. Ancak eczacılık fakültelerinin tamamında lisansüstü eğitim bulunmamakta veya YÖK lisansüstü/doktora program açma kriterleri tutturulamamaktadır. Dolayısıyla yeni açılan fakülteler hem araştırma görevlisi bulmakta eskilerine göre zorlanmakta hem de kendi bünyelerinde öğretim üyesi yetiştirememektedirler. Yanı sıra eski fakülteler ise hem lisansüstü eğitimi verdikleri öğrencilere kadro yaratamamakta, hem de doktoralı mezunlarını hızla öğretim üyesi kategorisine yükseltememektedir. Doktoralı mezun ise ya alternatif olarak 5+6 yılını geçirdiği fakültede kalmakta inat etmekte veya serbest eczacılık veya endüstriye yönelmektedir. Bu durum, yüksek lisans mezuniyet düzeyinde veya doktora eğitim sürecinde akademik hayatı terk etmesine sebep olmaktadır. (Tablo 6-7)

Tablo 6: 2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerindeki yüksek lisans programlarını bitirip, daha sonra doktora programlarına kayıt yaptıran öğrenci sayıları ve programlara göre dağılımı

Eczacılık meslek bilimleri ve radyofarmasi programları göz önüne alınmadığında yüksek lisans programlarını bitiren öğrencilerin sadece %56’sı öğrenimlerine doktora seviyesinde devam etmektedir.

Aynı yıllar arasında ilgili bölümlerde kayıtlı olan öğrenci ve mezun olan öğrenci yüzde oranı Tablo 7 yardımıyla incelendiğinde doktora programını bitirme oranının ortalama % 49 olduğu gözlenmektedir.

Tablo 7: 2001-2012 yılları arasında eczacılık fakültelerindeki doktora programlarına kayıt yaptıran ve mezun olan öğrenci sayılarının programlara göre dağılımı

Sağlık Bakanlığı 2011 istatistiklerine göre Türkiye’de 26 bin 89 eczacı bulunmaktadır. Bu rakamın 1891’i Bakanlığa bağlı hastane (1448) ve diğer birimlerde (443) görev yapmaktadır. Aynı istatistiğe göre akademik unvanına bakmaksızın 245 tanesi üniversitelerde, 23 bin 953’ü ise serbest olarak veya endüstride çalışmaktadır. 2012 Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre ise ülkemizde her 100 bin kişiye 35 adet eczacı düşmektedir.

Gelişmeler, problemler, sonuç ve yorumlar

Eczacılık, meslek olarak cazibesini yitirmeyen meslekler arasındaki yerini hala korumakla beraber diğer mesleklerde olduğu gibi ülkemizde ciddi eğitsel ve uygulama sorunları ile karşı karşıyadır.

Uluslararası Eczacılık Federasyonu (FIP, International Pharmaceutical Federation), WHO ve UNESCO eczacılık lisans eğitiminin global anlamda, hem günümüzün hem de geleceğin toplumsal ve işgücü ihtiyacına yönelik değişen bilim ve uygulamalar ışığında tekrar düzenlenmesi amacıyla bir çalışma gurubu kurmuş ve 2012 yılında yayımladıkları raporda, izlenmesi gerekli eğitim stratejisinin genelden bağımsız olarak toplumsal ihtiyaç ve işgücüne yönelik olması gerekliliğini vurgulamıştır.

Sağlık Bakanlığı ve Türk Eczacılar Birliği istatistiklerine göre eczacıların lisansüstü eğitimi alsa bile %90’ından fazlasının serbest eczacılığı tercih ettiği, bu oranın sadece %3 civarının endüstriye yönlendiği gözlenmektedir.

Eczacılık fakültesi mezunları, yukarıda belirtildiği gibi 6308 sayılı yasa ile ilaç, kozmetik, besin takviyeleri, ruhsatlı bitkisel ürünlerin hazırlanması, hastaya sunulmasından sorumludur. Yanı sıra bu preparatlarda araştırma geliştirme çalışmaları, ilacın analizlerinin yapılması, farmakolojik etkisinin devamlılığı, emniyeti, etkinliği ve maliyeti bakımından gözetimi, ilaçla ilgili standardizasyon ve kalite güvenliğinin sağlanması ve ilaç kullanımına bağlı sorunlar hakkında hastaların bilgilendirilmesi ve çıkan sorunların bildiriminin yapılmasına ilişkin faaliyetlerin tümünden de sorumludur. Eczacı; eczane, ecza deposu mesul müdürlüğü, ilaç üretim tesisi, kozmetik imalathanesi, ilaç Ar-Ge merkezi gibi müesseseleri açabilir veya bu tür resmî ya da özel müesseselerde mesul müdürlük yapabilecek tek yetkilidir.

Yukarıda sayılan tüm işleri yapabilecek seviyede mezun yetiştirebilmek için ülkemizde takip edilen lisans/lisansüstü eğitim yeterli mi? Kuşkusuz ki bilimsel kısmı için evet, örneğin Ar-Ge çalışmalarından, ilaç etkinliğinin belirlenmesine, kozmetik ve tıbbi bitkisel ürünler hazırlanmasına kadar gerekli tüm dersler eğitim sistemimiz içeriğinde bulunmakta. Ancak hasta bakımı, psikoloji, hukuk, beslenme ve besin destekleri, muhasebe, iş idaresi, pazarlama vb. derslerin çok kapsamlı lisans düzeyinde gösterilmemesi veya bu dalların lisansüstü eğitimde yoksunluğu, mezunlar için gerçek hayatta ciddi problem oluşturmaktadır.

Yanı sıra biyoteknoloji, klinik ve sosyal eczacılık, eczacılık/eczane işletmesi/işletmeciliği gibi dallarda eğitmen sayımız çok az, diğer dallarda ise geçmişte günümüz ihtiyacını karşılayacak şekilde planlanmamış durumdadır.

Bir diğer problem, mezunların yukarıda belirtilen sebeplerden %90’ından fazlasının serbest eczacılığa yönelmesi ve bu işi Ankara, İstanbul, İzmir veya Adana gibi gelişmiş şehir veya yörelerde yapmak istemesi, 6308 sayılı yasa ile artık nüfus başına eczane sayısına planlama getirilmiş, yardımcı eczacılık kısaca usta-çırak ilişkisi tekrar uygulamaya konmuş, gelişmemiş yörelere planlama dahilinde yeni mezunların yönlenmesi planlanmıştır.

Gözden kaçan problem, ihtiyaç sayısı veya planlanan kadar eczacı yetiştirsek de, artan nüfusa bağlantılı, bu popüler mesleğe talebin de artmakta olmasıdır. Ebeveynler çocuklarının eczacı olmasını ve geleceklerini garanti altına almak istemektedir. Bu durum, yönetimleri eczacılık fakültesi sayısını arttırmaya yönlendirmekte ve kısa sürede çok sayıda fakülte kurulmasına izin verilmektedir. Yaklaşım yanlış olmamakla beraber, açılan bu fakültelerde temel bilimler haricinde “ki bu dalların eğitimi eczacılar haricinde de verilebilmektedir”, meslek bilimlerini öğretecek yeterli sayıda öğretim üyesi bulunmamakta ve bulunan öğretim üyeleri ise eski ve köklü kurumlarda, merkez illerde lokalize durumda bulunmaktadır. Öğretim üyesinin yetiştirilmesi için gerekli olan öğretim yardımcısı, araştırma görevlisi sayısı ise gün geçtikçe piyasa şartları sebebiyle düşmekte, serbest eczacılık, yeni mezuna daha cazip gelmektedir. Öğretim üyesi atanabilecek durumda olanlar ise gene kendi eğitildikleri kurumları tercih etmektedirler. Bu durum yeni açılan fakültelerde, öğretim üyesi açığının eczacılık lisans, yüksek lisans, doktora mezunu olmayanların meslek bilimlerine öğretim üyesi olarak atanması sonucunu doğurmaktadır. Bu noktada eczacılık mesleğinin ve eğitiminin tarihsel gelişim içerisinde ve günümüz uygulamasında usta-çırak eğitimine dayandığını, lisans eğitiminin kalitesinin düşürülmesi ve tek yönlü verilmesinin açabileceği sorunları hatırlamak faydalıdır ve acil olarak problem çözümlenmelidir.

Ülkemiz ilaç Ar-Ge ve üretiminde dışa bağımlıdır. Eczacıların ilaç endüstrisinde %2 civarında istihdam edilmesi gerçekte iki nedene dayanmaktadır. Bunların ilki, yeni mezun eczacının serbest eczacılığı tercih etmesi” ki genelde firmalar tarafından telaffuz edilen budur” ve firmaların daha düşük maliyetle aynı işi yapabildiklerine inandıkları personeli istihdam etme isteklerinin yanı sıra eğitim döneminde personele harcadıkları yatırımın daha sonra boşa gitmesini istememeleridir. Bu yaklaşım, ticari açıdan doğrudur ve eczacılıkta lisans/lisansüstü düzeyindeki eğitimler ya akademik ya da piyasa eczacısı yetiştirmek üzerine kurulmuştur. Ancak bu durum firmalarda “kopyala-yapıştır” uygulamasını da beraberinde getirmekte ve inovatör olmalarını belli ölçüde kısıtlamaktadır. Ülkemizde 2023 yılında ilaçta üretim ve Ar-Ge’de yerli sanayi ile dışa bağımlılık azaltılmak, akademi-endüstri işbirliği arttırılmak isteniyor ise endüstriyel, eczacılık eğitimine hem lisans hem de yüksek lisans düzeyinde hemen başlanmalı, biyoteknoloji, farmasötik mikrobiyoloji, kişiselleştirilmiş ilaç tasarımı geleceğin dallarında eğitim yaygınlaştırılmalıdır. Eğitim sürecinde firmaların çeşitli maliyetlerinin azaltılması ve eczacının firmanın ihtiyaçlarını karşılayacak ve tercih edilmesini arttıracak katma değerler ile şekillendirilmesi gerekmektedir.

Eczacıların bir diğer sorunu da diplomalarının uluslararası arenada tanınmamasıdır. Eczacılık eğitimin akreditasyonu, kalitesinin belirli uluslararası kriterlerin üstüne çekilmesi için gerekli çalışmalara, eczacılık fakültelerinin katılımı ile kurulan ECZAK (Eczacılık Akreditasyonu) adı altında gönüllü oluşum ile başlanılmıştır. Bu oluşumun kısa süreçte bağımsız resmi yapısına kavuşturulması ile eczacılık eğitiminde kalite kriterleri ve denetimi oluşturulacaktır.

Eczacılık eğitimini ve eczacılık uygulamalarını, eczacıların yetkinliklerini eleştirmek çok kolay olmakla beraber, meslek dalımızın hastayla en son ve en çok karşı karşıya, en çok toplum sağlığı ile ilgili, en değişken meslek olduğunu unutmamakta fayda olduğunu düşünüyoruz. Ülkemizin refahı ve mutlu bir toplum olmasının yollarından birisinin; onu sağlıklı tutabilecek son basamağın eğitiminin kuvvetlenmesinden, saygınlığının ve refahının devam etmesinden geçtiği kanaatindeyiz.

Kaynaklar

2012 FIP Global Pharmacy Workforce Report, FIPed publications, 2012.

2023 Yılı Sağlık İşgücü Hedefleri ve Sağlık Hizmetleri Hakkında Rapor, T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Ankara, 2012.

Düşük Cirolu Serbest Eczaneler Araştırması, TEB yayınları, 2007.

Kremers and Urdang’s History of Pharmacy, Glenn Sonnedeker, American Institute of the History of Pharmacy publication, 1976.

ÖSYM İstatistikleri, 2001-2012

Sağlık İstatistikleri 2011 Yıllığı, Sağlık Bakanlığı Yayınları, 2011.

Türkiye’de Sağlık Eğitimi ve Sağlık İnsan Gücü Durum Raporu, YÖK Yayınları, 2010.

Yazının PDF versiyonuna ulaşmak için  Tıklayınız. 

Haziran-Temmuz-Ağustos 2013 tarihli Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi, 27. sayı, s: 40-45’den alıntılanmıştır.